چکیده

بیرون شدن از “خود خواهی” و به دیگران اندیشیدن از اصول آموزه های تربیتی در فرهنگ اسلامی است که زیربنای فرهنگی برای داشتن یک جامعه متمدن محسوب می شود و بدون آن نمی توان به توسعه ماندگار، امیدی داشت. واقعه غدیر که مهم ترین حادثه تاریخی اسلام، پس از بعثت پیامبر (ص) است، جنبه های مختلف و زوایای گوناگونی برای بررسی دارد که موضوع دگر خواهی از جملۀ آنها است. در مقاله حاضر با نگاهی به تعالیم و توصیه های معصومین (ع) در بارۀ روز غدیر _هیجدهم ذیحجّه_  که در آنها جامعه دینی را به تلاش در جهت برآورده ساختن نیاز همنوعان خود، با نهادینه کردن رفتاری  چون  میهمان کردن و اطعام، بستن پیمان برادری، بهسازی سطح زندگی، و… مردم را در حقیقت به «دگرخواهی» به جای «خودخواهی» دعوت نموده اند.
واژگان کلیدی : غدیر، فرهنگ، جامعه، اخلاق.

مقدمه

در نگاه اجتماعی، دیگر خواهی از مبانی رشد جامعه است؛ جامعه می تواند در برخی موارد، مشوّق افراد برای نادیده گرفتن منافع شخصی به نفع اجتماع بزرگ تر باشد و یا بالعکس، آنها را در مسیری هدایت کند که نفع شخصی را به عنوان تنها مبنای تشخیص خود در نظر گیرند. در این شیوه از اندیشه (دگر خواهی) که تا اندازه زیادی متاثر از مکانیسم های روان شناختی همدلی و همدردی است، مردم ارزش ها و اصول زندگی اجتماعی را می آموزند و آن را متجلی می سازند. دین اسلام و آموزه های پر محتوای آن که سبب پیشرفت مادی و معنوی انسان در ابعاد گوناگون زندگی می گردد، به یاری رساندن و در اندیشه دیگران بودن، اهمیت ویژه ای داده است، در بسیاری از آیات قرآن و روایات معصومین (ع) انسان ها از خود خواهی و تنها به خود اندیشیدن نهی شده و به دگر خواهی دعوت می شوند. نمونه هایی از این دگر خواهی ها را که در رفتار و گفتار معصومین (ع) در ارتباط با روز عید بزرگ غدیر مورد تاکید قرار گرفته است، می توان مشاهده و بررسی کرد.
واقعه غدیر که با نزول آیه “الیوم اکملت لکم دینکم” از سوی خداوند متعال در سرزمین جحفه و در کنار برکه غدیر اعلام گشت و دین اسلام کمال و تمام در دسترس بشر قرار گرفت، پس از بعثت پیامبر عظیم ترین واقعه در تاریخ بشر بود. (حکیمی، محمدرضا، سرود جهشها، ص ۱۰۰) منابع معتبر شیعه و بسیاری از منابع حدیثی و تاریخی اهل سنت، این حادثه را نقل کرده اند، علامه امینی در جلد نخستِ کتاب الغدیر، از صفحه اول تا ۱۵۰ مدارک بخشی از خطبه غدیر را از سیصد و شصت کتاب معتبر اهل سنت، از قول صد و ده نفر از صحابه پیامبر و هشتاد و چهار نفر از تابعین آورده است. در طول تاریخ، عالمان بزرگی چون علامه امینی، میرحامد حسین هندی، قاضی نورالله شوشتری و… در نوشته های خود، فرهنگ غدیر را زنده نگه داشته اند. ( ر.ک به روی دست آسمان، غدیر، مباهله، مناقب امیرالمومنین، صص ۶۵-۱۳۱)

دگرخواهی در آموزه های اسلام

در آموزه های اسلامی انسان ها از خود خواهی و تنها به خود اندیشیدن نهی شده و به دگر خواهی دعوت می شوند؛ آیات و احادیث بیشماری که به انفاق، احسان، صدقه، وقف، ایثار و امثال این رفتارها دعوت می کند، در حقیقت دعوت انسان به تربیت جدیدی است که در آن دگر خواهی بر جای خودخواهی نشسته است. با توجه به شأن نزول، در سوره هل أتی، خانواده حضرت زهرا (س) به عنوان کامل ترین ترین مصداق این اندیشه، معرفی شده اند “و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا” ( انسان، ۸) از پیامبر (ص) به روایت امام باقر (ع) نقل شده که به من ایمان نیاورده است کسی که شب سیر بخوابد با اینکه همسایه او گرسنه باشد. (الحیات، ج۱۲، ص ۸۳۴) در نظر آن حضرت بهترینِ مردم کسی است که انسانها از وجود او بهره مند شوند. ( برگرفته از محدثی، جواد، اخلاق اسلامی، ص ۲۰۳) و اجر و پاداش بسیاری برای یاری رساندن به دیگران قائل بودند: “هر کس برای سود رسانی و یاری کردن به برادر خود گام بردارد، پاداش مجاهدان در راه خدا را دارد.” (الحیات، ج ۸، ص ۱۵۰)
تلاش برای برآورده ساختن نیازهای همنوعان خود و یاری رساندن به آنها و ارج نهادن به محرومان جامعه و رسیدگی به آنها از نمودارترین ویژگی های رفتاری امامان معصوم (ع) است و پیروان خود را نیز، به این مهم سفارش می نمودند؛ در حدیثی از امام رضا (ع) آمده است: هر کس از مؤمنی، گرفتاری را برطرف نماید و او را خوشحال سازد خداوند او را در روز قیامت خوشحال و راضی می گرداند. (کلینی، محمدبن یعقوب، ج ۲، ص ۱۶۰)

کمک رسانی و یاری به یکدیگر در روز غدیر

رفع نیاز دیگران و یاری رساندن به همنوعان خود، از آموزه های انسان ساز مکتب اسلام و از سنت های پسندیده است که ائمه (ع) آن را از طواف کعبه برتر می دانند، برآورده ساختن نیازهای مردم و رفع گرفتاری آنان در روز غدیر مورد سفارش و تاکید بیشتری واقع شده است و امامان معصوم (ع) در این روز بزرگ، انسان ها را به این سنت پسندیده دعوت می نمودند که دو نمونه از این آموزه ها در ادامه آورده می شود؛ در زمان حاکمیت امام علی (ع) در خطبه ای که روز عید غدیر هم زمان با روز جمعه و با حضور بسیاری از مسلمانان خوانده شد، امام (ع) در قسمت های پایانی این خطبه فرمود: رحمت خدا بر شما! بعد از این اجتماع بزرگ، این روز را عید بگیرید و نعمت را بر افراد خانواده و خویشاوندانتان گسترش دهید و نیکی و بخشش پیشه کنید. به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند به شما الفت و مهربانی بیشتری عنایت کند… کمک های مالی به دیگران در امروز به اموالتان برکت می بخشد و بر عمرتان می افزاید، در این روز به دیدار فقرا و ضعیفانی که چشم به کمک شما دارند بروید. (بحارالانوار، ج ۹۵، صص ۱۱۲- ۱۱۸، برگرفته از زمانی، احمد، غدیر در سیره اهل بیت (ع)،۱۳۷۶)
احمدبن ابی نصر بزنطی نقل می کند که در منزل امام رضا (ع) نشسته بودم جمع بسیاری نیز در منزل حضرت گرد آمده بودند که گفتگو درباره غدیر آغاز شد؛ بعضی از افراد وجود روز غدیر را در صدر اسلام منکر شدند و بعضی آن را از شعایر اسلامی می دانستند در این هنگام، امام (ع) فرمود، پدرم از جدم جعفربن محمد چنین نقل می کرد: آسمانیان روز غدیر را بهتر از زمینیان می شناسند… ای فرزند ابونصر، خداوند یک درهم انفاق در این روز را هزار برابر پاداش خواهد داد، روز غدیر، به برادران دینیِ خود برتری و فضیلت ده، و مردان و زنان با ایمان را خوشحال و مسرور نما. ( بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۹- ۱۸؛ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۴، ح ۹)

اطعام کردن در روز غدیر

اطعام به برادران دینی که از مصادیق احسان و نیکوکاری است و از دستورات مورد سفارش اسلام می باشد، در آیات قرآن و روایات معصومین (ع) مورد توجه بسیار واقع شده است؛ به ویژه نسبت به افرادی که نمی توانند معاش خود را تامین کنند و به غذای سالم و مطلوبی دست یابند. قرآن کریم، در برخی موارد اطعام نیازمندان را بر دیگر افراد جامعه واجب می داند از جمله در مراسم حج _( آیات ۲۷ و ۲۸، حج)_ ، همچنین در موارد بسیاری با توصیف نیکوکاران، مسلمانان را به اطعام دادن تشویق می نماید _در سوره انسان در شان اهل بیت (ع) و از صفات خوب آنها اطعام نیازمندان، ذکر شده است “و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا (انسان، ۸) و انسان هایی که این امر مهم را فراموش کرده اند، مورد سرزنش و عتاب قرار می دهد _” و چرا یکدیگر را بر طعام مستمندان تشویق نمی کنید.”(فجر، ۱۸) _
حسین بن نعیم صحاف نقل می کند که امام صادق (ع) به من فرمود: ای حسین برادرانت را دوست داری؟ گفتم آری! فرمود: به مستمندانشان سود می رسانی؟ گفتم آری! آیا آنها را به منزلت دعوت می کنی؟ گفتم آری غذا نمی خورم مگر آن که چند نفر از آنها همراه من باشند. امام (ع) فرمود هرگاه به منزلت در آیند، آمرزش و غفران خداوند را برای تو و همسرت می آورند و چون بیرون روند گناه را از شما بزدایند. (الکافی، ج ۲، باب اطعام مؤمن، ص ۲۰۱)
از اعمالی که به انجام آن در روز عید غدیر سفارش بسیار شده است اطعام و میهمانی دادن وهمچنین افطاری دادن به روزه داران است؛ در خطبه معروف علی (ع) در روز عید غدیر، امام (ع) بیان می دارد که هر کس در این عید بزرگ، افطار دهد مؤمن روزه دار را مثل آن است که صدهزار پیغمبر و صدیق و شهید را افطار داده باشد، پس چگونه خواهد بود در فضیلت حال کسی که جمعی از مؤمنین را کفایت کند و من ضامنم نزد خدا که از کفر و فقر آسوده گردد. (قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ص ۴۹۰) همچنین نقل است که امام حسن (ع) روز عید غدیر در کوفه، مهمانی بزرگی برپا می داشتند و امام علی (ع) با فرزندان و گروهی از پیروانشان بعد از نماز ظهر به منزل امام حسن (ع) می رفتند و پس از اتمام میهمانی امام حسن (ع) هدایایی به مردم می دادند .

به سازی سطح زندگی مؤمنان در ایام غدیر

بحث توسعه در زندگی یکی از اهداف پسندیده دینی به شمار می رود که در زمینۀ زندگی فردی و اجتماعی به آن فراخوان شده است و پیامبران و اولیای الهی در تاریخ زندگی خود، همواره تحقق بخش آن بوده اند. مقصود از توسعۀ زندگی در فرهنگ دینی افراط و زیاده خواهی در رفاه مادی و انباشت سرمایه نیست بلکه ارتقای «میزان بهره مندی و تأمین نیازها و خواسته‌های مادی، فرهنگی و تربیتی انسانها» است. (انصاری، ص ۱۶-۱۷) توسعۀ بر خانواده خود و دیگران، هر دو مصداقی برای فضیلت اخلاقی دگر خواهی به شمار می آید. بنا بر آموزه های اهل بیت علیهم السلام در مواقع و ایام متعددی این فضیلت خواهی ارج و اهمیت بیشتری می یابد و بر آن ترغیب بیشتری لازم می آید که روز عید غدیر یکی از آن زمان ها است.
حضرت رضا علیه السلام در سخنانی به روایت از پدرانش نقل می کند که امام علی علیه السلام گفتند: «وَ مَنِ اسْتَدَانَ لِإِخْوَانِهِ وَ أَعَانَهُمْ فَأَنَا الضَّامِنُ عَلَى اللَّهِ إِنْ بَقَّاهُ قَضَاهُ وَ إِنْ قَبَضَهُ حَمَلَهُ عَنْهُ (وسائل، ج۱۰، ص‏۴۴۴) کسی که برای برادران مؤمنش قرض بگیرد و آنها را یاری کند، من از جانب خدا ضمانت می کنم که اگر خدا او را حیات داد، موفق به ادای آن قرض بشود و اگر او را قبض روح کرد، (خدا خودش) از جانب او قرض را بپردازد.»
همچنین توسط جمعی از راویان از یکی از اهالی طوس نقل شده است: « أَنَّهُ شَهِدَ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ وَ بِحَضْرَتِهِ جَمَاعَهٌ مِنْ خَاصَّتِهِ قَدِ احْتَبَسَهُمْ لِلْإِفْطَارِ وَ قَدْ قَدَّمَ إِلَى مَنَازِلِهِمْ الطَّعَامَ وَ الْبُرَّ وَ الصِّلَاتِ وَ الْکِسْوَهَ حَتَّى الْخَوَاتِیمَ وَ النِّعَالَ وَ قَدْ غَیَّرَ مِنْ أَحْوَالِهِمْ وَ أَحْوَالِ حَاشِیَتِهِ وَ جُدِّدَتْ لَهُ آلَهٌ غَیْرُ الْآلَهِ الَّتِی جَرَى الرَّسْمُ بِابْتِذَالِهَا قَبْلَ یَوْمِهِ وَ هُوَ یَذْکُرُ فَضْلَ الْیَوْمِ وَ قِدَمَه ؛ (وسائل، ج۱۰، ص‏۴۴۴)

او حضرت رضا علیه السلام را در روز غدیر مشاهده کرده در حالی که جمعی از خواص در محضرش بودند و حضرت آنها را برای افطار نگه داشته بود و به منازل آنها [برای اهل و عیالشان] طعام، گندم، هدیه ها، لباس و حتی انگشترها و کفشهایی فرستاده بود و احوال آنها و اطرافیان خودش را تغییر داده بود. همینطور اسباب و وسایلی که قبلاً برای حضرت استفاده می شد، (چینش منزل) نو شده بود و در این حال، حضرت فضایل این روز (عید غدیر) و تقدم و شرافت آن را بیان می کرد.»

پیمان اخوت و برادری بستن در روز غدیر

از آموزه های اسلام ایجاد اخوت و برادری میان انسان هاست و یکی از این آموزه ها عقد اخوت می باشد؛ پیوندی که میان دو مسلمان بسته می شود تا با یکدیگر برادر باشند. معروف ترین عقد اخوت مربوط به زمانی است که پیامبر بین مهاجرین و انصار پیمان بست و علی (ع) را با خود برادر دانست – این پیمان در بسیاری از منابع معتبر نقل شده است تا جایی که منابع اهل سنت نیز این واقعه را آورده اند و علامه امینی در کتاب الغدیر به پنجاه مورد از آنها اشاره کرده است.- در حقیقت “پیمانی که پیامبر (ص) بین مهاجرین و انصار بست، بین دو نژاد و دو طبقه غیر متجانس و بین فقیر فاقد هیچ چیزی که از مکه آمده بود با کسی که صاحب خانه و همه چیز است، بسته شد و این بدان معناست که این برادری تنها در مرحله تعارف و تشریفات ظاهری و مثل احزاب امروز و افراد همکار حزبی امروز نبود و از مرحله برادری و برابری هم تجاوز کرد و به مرحله ایثار رسید تا جایی که آیه ” و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه” در شان آنها نازل شد.”(مطهری، مرتضی، یادداشت های استاد مطهری، ج، ۱۳، ص ۱۳۷)
از دستورات مورد تأکید و سفارش شده در روز عید غدیر، بستن عقد اخوت میان دو مسلمان است (قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان،ص ۴۹۱) و افراد، طبق این سنت پسندیده، پیمان برادری می بندند تا یکدیگر را در مواقع دعا فراموش نکنند و در خوبی ها هر یک، دیگری را بر خود مقدم بدارد و… پیوندی که سبب می شود قلبهایشان به یکدیگر نزدیک گشته و نسبت به هم محبت و رأفت بیشتری پیدا کنند، از خودخواهی و تنها به خود اندیشیدن بیرون آمده و به دگرخواهی برسند.

منابع:

۱- امینی، عبدالحسین، حیات جاویدان، ( خلاصه ۲۲ جلد ترجمه فارسی کتاب الغدیر)، عبدالله عصام رودسری، انتشارات آویدا، ساری، ۱۳۹۴

۲- امینی، عبدالحسین، خلاصه الغدیر در هزار نکته، تلخیص: معراجی، محمدرضا، انتشارات انتظار سبز، قم ۱۳۸۸٫

۳- انصاری،حسین، دولت آفتاب، نشر کاتبان، مشهد ۱۳۸۵.

۴- حکیمی، محمدرضا، سرود جهشها، چاپ چهاردهم، دلیل ما، قم، ۱۳۸۹

۵- حکیمی محمدرضا، حکیمی محمد، حکیمی علی، الحیات، ترجمه: احمد آرام، چاپ دوازدهم، دلیل ما، قم ۱۳۹۵٫

۶- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه: الهی قمشه ای، انتشارات آیین دانش، قم ۱۳۸۷٫

۷- کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران انتشارات مکتب اسلامی، ۱۳۸۲٫

۸- محدثی، جواد، اخلاق اسلامی، دلیل ما، چاپ اول، قم، زمستان ۱۳۹۲٫

۹- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، قم ۱۳۷۲٫

۱۰- مجموعه دارالصادق اصفهان، واحد پژوهش، روی دست آسمان، غدیر، مباهله، مناقب امیرالمومنین، انتشارات شریعت، اصفهان، عید غدیر ۱۴۳۰٫

۱۱- مجموعه فرهنگی امام صادق«ع»، سایت ششم، گروه پژوهش های دینی یک، غدیر در نگاه علامه حکیمی، شهریور ۱۳۹۶٫

۱۲- همان، کارگر، نجما، بررسی ابعاد اخلاقی غدیر، شهریور ۱۳۹۸٫

۱۳- نور مگز ، بندرچی، محمدرضا، عید غدیر در فرهنگ شیعی، مجله اخلاق، شماره ۴ و ۵، بهار ۱۳۸۰٫

۱۴- زمانی، احمد، غدیر در سیره اهل بیت (ع)، فرهنگ کوثر، شماره ۲، ۱۳۷۶ ensani. ir.

۱۵- عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، اسلامیه، ج۱۰٫