چکیده

توجه به عدالت به ویژه عدالت اقتصادی و تلاش برای تحقق آن از جمله کارویژه های بنیادین اسلام است. حج به عنوان یکی از فرائض مهم شرعی آثار و منافع مادی و معنوی زیادی دارد و سهم بسزایی در تحقق عدالت اقتصادی دارد و از این‌رو انجام دادن آن برای استواری و سامان بخشیدن به زندگی آدمیان مورد التفات جدّی خداوند متعال است، تا آنجا که کعبه را قوام‌بخش جامعه انسانی قرار‌ داده است؛ اما اینکه حج چگونه باعث تحقق عدالت اقتصادی می شود سوالی است که در این مقاله بدان باسخ خواهیم داد. با کنکاش در آیات و روایات مربوط به حج آنچه بارز است اینکه حج از طریق تقویت اصل عدالت، تثبیت اصل برابری، فقر زدایی، رونق یخشی اقتصادی و توزیع ثروت نقش بزرگی در تحقق و برپایی عدالت اقتصادی دارد.
کلید وازگان: عدالت اقتصادی، حج، آیات، روایات، فقر،رونق اقتصادی

مقدمه

علم اقتصاد به دنبال یافتن راهکارهای مناسب برای تخصیص بهینه منابع برای رفع نیازهای بشری، و در نتیجه از بین ‌بردن فقر و نابرابری و برقراری عدالت اقتصادی است. ازاین‌رو، مکاتب اقتصادی با توجه به نگرش خود به جهان هستی، برنامه‌های متفاوتی را برای رسیدن به رفاه مادی و عدالت اقتصادی ارائه می‌دهند. آنچه با نظر به جهان‌بینی اسلامی به دست می‌آید، تأثیرگذار بودن امور معنوی و غیرمادی در حل مشکلات اقتصادی به خصوص رفع فقر و بی عدالتی و نابرابری های اقتصادی ست ازاین‌روست که خداوند متعال می‌فرماید:
«و اگر آنان، تورات وانجیل وآنچه را از سوى پروردگارشان برآنها نازل شده) برپا دارند، از آسمان و زمین، روزى خواهند خورد »(مائده۶۶):
آیه بر این اصل اساسى تأکید می‌کند که پیروى از تعلیمات آسمانى انبیا تنها براى سر و سامان دادن به زندگى پس از مرگ نیست؛ بلکه بازتابی گسترده‏ در زندگى مادى انسان‌ها نیز دارد. جمعیت‌ها را قوى، صفوف را فشرده، نیروها را متراکم، نعمت‌ها را فراوان، امکانات را وسیع و زندگى را مرفه و امن مى‏سازد (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۴۵۵ به نقل از مقاله ی نقش حج در نگرش اقتصادی فرد مسلمان سید صادق طباطبایی نژاد،مجله میقات حج، شماره ۹۹)
حج به عنوان یکی از فرائض مهم شرعی دارای آثار و منافع مادی و معنوی زیادی است و سهم بسزایی در رفاه و تحقق عدالت اقتصادی دارد و ازاین‌رو انجام دادن آن برای استواری و سامان بخشیدن به زندگی آدمیان مورد التفات جدّی خداوند متعال است تا آنجا که کعبه را قوام‌بخش جامعه انسانی قرار‌ داده و فرموده ‌است:(«خداوند،کعبه و بیت الحرام، را وسیله‏اى براى استوارى و سامان بخشیدن به کار مردم قرار داد.» (مائده: ۹۷). عیاشی ذیل این آیه از امام صادق(ع) نقل می‌کند که خداوند این خانه را برای دین و دنیای مردم قرار داده است ( عیاشی، محمد بن مسعود (۱۳۸۰ق)، التفسیر، تهران، انتشارات علمیه،ج۱، ص۳۴۶).

اهمیت حج

در قرآن مجید متجاوز از سی و پنج آیه در رابطه با اهمیت و فلسفه حج بیان شده است. یکی از سوره های قرآن مجید به این نام اختصاص دارد. از آیات مربوط به حج می توان به آیات ۱۲۵ تا ۱۲۹، ۱۵۸و ۱۹۶ تا ۲۰۳ سوره ی بقره، و ۹۷ سوره ی مائده، ۹۶ و ۹۷ سوره ی آل عمران، ۲۵ تا ۲۹ و ۳۶ سوره ی حج اشاره کرد. درباب فضیلت حج در روایات میخوانیم «خداوند حج را پرچم اسلام قرار داده است ».در حدیثی دیگر آمده است : « همواره دین پروردگار قائم و زنده است مادام که کعبه قائم و ایستاده باشد.» (قرائتی، محسن، حج، نشر مشعر،قم، چاپ دوم، ص ۳۰)

اهمیت عدالت

حُسن عدالت به جهت فطری‌بودن آن در هر مکتب فکری که در نظر بگیریم و با هر عقیده ای همواره مد نظر بوده و همه مکاتب و جریانهای فکری که به نوعی با انسانها سر و کار دارند به دنبال تامین عدالت هستند. اسلام در جایگاه دین کامل و خاتم، این آموزه را در همه ابعاد زندگی بشری مورد تاکید فراوان قرار داده است بویژه در زمینه اقتصاد که اهمیت ویژه ای بدان قائل است :آ یه ۸۵ سوره حدید خداوند می فرماید: »ای مردم خدا را بپرستید و پیمانه را پر و پیمان بدهید و بکشید. در روایتی از پیامبر(ص) نیز آمده است» «بدون نان نه می توانیم نماز بخوانیم نه روزه بگیریم و نه دیگر واجبات پروردگار عزیز را انجام ده.»( «حکیمی، محمدرضا، مترجم احمد آرام، الحیاه، انتشارات دلیل ما، قم چاپ هفتم، ج ۶ ،ص ۱۲)

تقویت اصل عدالت

امیرمؤمنان علی (ع) به هنگامی که فلسفه فرائض و عبادات را می شمرد درباره حج می گوید: «خداوند مراسم حج را برای تقویت آئین اسلام تشریع کرد.» (کلمات قصار نهج البلاغه شماره ۲۵۲)
با توجه به آیات و روایات، اصل عدالت یکی از آیین ها و دستورات اساسی اسلام است؛ در برخی آیات هم پایه ی توحید آمده است . ال عمران :۱۸و در آیه ای دیگر برپایی عدالت در تمام عرصه ها از مهمترین اهدافی بوده است که فرستادگان الهی برای تحقق آن مبعوث شدند.(حدید:۲۵)و عدالت یکی از اصول پنجگانه دین مبین است. با این نگاه میتوان یکی از فلسفه های تشریع حج را تقویت اصل عدالت از جمله عدالت اقتصادی دانست به این دلیل که حج یکی از فروعات دینی است تحقق بخش اصل عدالت است‌‌؛ چرا که با استناد به جمله امام می‌توان گفت مقوم اصل عدالت است و همینطور فلسفه ی وجودی فروعات دینی عینیت بخشی به اصول دین می باشد.و عدالت از اصول دین است.
دلیل دیگر بر این مطلب، حکمت بناى کعبه در نگاه قرآن کریم است؛ قرآن فلسفه‌ی وجود و بنای کعبه که یکی از رکن های اصلی حج است، قیام براى تأمین منافع مردم است. (مائده، ۹۷) و به گفته امام صادق )ع) این منافع هم منافع دنیایى و هم منافع آخرتى را شامل مى شود.(عیاشی، همان)
و تامین منافع مادی انسان ها مهمترین مشخصه ی اصل عدالت اقتصادی است‌‌‌؛ اینکه انسان ها در زندگی مادی منافع وامکانات رفاهی را دارا باشند و بنا بر نص صریح قرآن کعبه در خدمت عدالت به نفع بشریت است.

تثبیت اصل برابری

ریشه ی ظلم ها از جمله بی عدالتی اقتصادی، خودخواهی عده ای سود جو در استفاده از امکانات و رفاهیات زندگی و نادیده انگاشتن دیگران است. در این راستا آیات و روایات زیادی در باب مساوات و برابر بودن انسان ها آمده است.» هر آینه مومنان برادران یکدیگرند(حجرات:۱۰).فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم(اعراف:۱۰)«
از سویی دیگرازجمله اهداف بلند حج- این آیین عبادی- که نقش بسزایی در زمینه سازی عدالت دارد ، مساوات و کنار نهادن برتری جویی بر دیگران است. مناسک حج، نوعی آموزش و تمرین عملی اصول متعالی انسانیت مورد نظر اسلام از جمله پذیرش اصل برابری و کنارگذاشتن صفت خودخواهی است؛ در انجام مناسک حج این مسأله کاملا روشن می گردد که هیچ فرد و گروهی امتیازی نسبت به فرد یا گروه دیگری ندارد و شعاع یگانگی در حج بسیار وسعت می یابد و تبدیل به یگانگی در احساسات، یگانگی در شعائر، یگانگی در هدف، یگانگی درعمل و یگانگی در شعار می گردد، نه اثری از اختلاف جغرافیایی و نژادی وجود دارد و نه تعصبی نسبت به رنگ و جنس و طبقه، همگی مسلمان هستند و به خدای واحد ایمان دارند و گرد خانه واحدی می گردند. در حج کعبه شریف اگر رئیس باشی، اگر وزیر باشی، اگر سفید یا سیاه، عرب و عجم همه یکسان اند. و این آیین عامل مبارزه با تعصبات ملی و نژاد پرستی و محدود شدن در حصار مرزهای جغرافیائی است.

فقر زدایی

یکی از دلایل مهم فقر که نمونه ی بارز بی عدالتی اقتصادی است، عدم برداخت حقوق فقرا از سوی تروتمندان و توانگران است؛ امام علی (ع ) در حدیثی می فرمایند:»خداوند سبحان روزی فقیران را در اموال توانگران قرار داده است پس هیچ فقیری در دنیا گرسنه نمی ماند مگر به این دلیل که توانگر حق او را نداده است و خداوند متعال در روز قیامت از این جنایت بازخواست خواهد کرد.« (الحیات،همان،ج ۶ ص ۱۹)
دراین رابطه با جستجو در روایات مربوط به حج در می یابیم که یکی از آثار حج، فقرزدایی و ریشه کن کردن این پدیده ی شوم از جوامع است«حج فقر را از بین می برد» (قراءتی، همان،ص ۴۶):
-حج به فرموده ی امام رضا) ع) وسیله ای برای خارج کردن و جداسازی دارایی‌ها از یکدیگر و پرداخت حقوق فقرا و مستمندان استعیون اخبار الرضا/ باب. ۳۴ادای حقوق مستمندان از راه پرداخت خمس و زکات اموال و لزوم جداسازی اموال قبل از سفر حج علاوه بر انجام واجب الهی سبب می‌شود تا انسان متوجه مستمندان بوده و حقوقی که خداوند بر عهده او نهاده انجام دهد.
-گرچه حج بر افراد مستطیع واجب است؛ ولی هر جا که ثروت وجود داشته باشد، نیازمندان به جهت کار و تامین معیشت به آنجا روی می‌آورند. از همین رو در احکام حج به آنها توجه شده و وجود آنان در نظر گرفته شده است و به طور مکرر بر تامین نیاز آنان و کمک به فقرا تاکید شده است:
۱- «و در حج هیچ نیازمندی را از دیدار خود محروم مگردان (نامه۶۷) »

۲-بر این اساس و در جهت رفع نیاز فقرا مصرف قربانی نیز مورد توجه شارع مقدس بوده است؛ از اینرو، فرموده است:
«تا شاهد منافع خویش باشند و نام خدا را در روزهاى معلومى بر دامهاى زبان‏بسته‏ اى که روزى آنان کرده است ببرند پس از آنها بخورید و به درمانده مستمند بخورانید (حج : ۲۸). »
و توانگران مالی با ملکه کردن این ویژگی در خود، مشمول آیه « وآنان که در اموالشان حقّى است معلوم. براى افراد سائل و محروم.» (معارج: ۲۴ ـ ۲۵) شوند.
-تلاش برای یافتن استطاعت جهت حج، حاجی را به تحرک و فعالیت اقتصادی بیشتر وا می دارد از این رو در روایات مکرر می خوانیم که حج بیمه شدن انسان از فقر و تنگدستی است: از پیامبر (ص ) نقل شده که فرمود: به حج بروید تا بی نیاز شوید و در روایت دیگر می خوانیم: حج و عمره به جا آورید تا بدن‌هایتان سالم و روزی هایتان وسیع و هزینه‌های زندگی تان تامین گردد.(قراءتی، همان،ص۴۵-۴۶)

رونق بخشی اقتصادی

لازمه عدالت، توزیع ثروت از طریق رونق اقتصادی است.در آیات مربوط به حج، دو بار کلمه «لاجناح» آمده است. یکی در مورد «سعی» که فرموده است: »ان الصفا و المروه من شعائر الله فمن حج البیت او اعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما. بقره :۱۵۸«
مورد دیگر درباره اقتصاد در حج است: »لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا من ربکم فاذا افضتم من عرفات فاذکروا الله عند المشعر الحرام.بقره:۱۹۸ «
مشاهده می‌شود که در دل آیات مربوط به عرفات _که مهمترین رکن حج است_ موضوع بی اشکال بودن فعالیت اقتصادی و کسب و کار در حج مطرح شده است.
در روایتی نیزامام صادق(ع( در پاسخ سؤال هشام بن حکم درباره فلسفه حج فرمود: ««تا هر قومی از تجارت خود، از یک شهر به شهر دیگر سود برند، کسانی که حیوانات خود را کرایه می‌دهند و نیز شترداران بهره مند شوند.» .(الحر العاملی، الشیخ أبو جعفر وسائل الشیعه ط-آل البیت جلد : ۱۱ صفحه : ۱۴) بنابراین آیین حج می تواند با زمینه سازی و ایجاد رونق اقتصادی زمینه عدالت اقتصادی را پدید آورد چرا که مردم بسیارى در پرتو حج امرار معاش مى کنند و چرخ هاى اقتصادى به حرکت در مى آید و عمران و آبادانى را به همراه مى آورد.
همچنین از این رهگذر مى توان تولید کار و اشتغال نمود و از حجم بیکارى کاست.
از سویی کنگره جهانی حج، دربرگیرنده منافع مسلمین است و زائران کشورهای اسلامی دراین کنگره، از آن منافع بهره مند می شوند مسلمانان مى توانند فراورده هاى صنعتى، محصولات کشاورزى و سنّتى و سایر تولیدات خود را در این بازار بین المللى اسلامى عرضه کنند و به صورت نمایشگاه بازرگانى در معرض دید جهانیان قرار دهند و مشوّق یکدیگر به تولید و تکاپوى اقتصادى باشند و با همکارى یکدیگر کشورهاى اسلامى را به رشد و توسعه هدایت کنند و تبادل اطلاعات نمایند و از تجارب یکدیگر بهره گیرند.
همه این فعالیتهای اقتصادی درحج زمینه ساز رونق اقتصادی برای همگان است که منجر به عدالت اقتصادی می شود.

توزیع ثروت

عدالت به مثابه ی اصلی ترین هدف و آرمان حکومت اسلامی، و نیز جایگاه ویژه و اثر گذار مسائل اقتصادی در جامعه، سبب شده است که مباحث عدالت اقتصادی در حکومت اسلامی اهمیت فراوانی داشته باشد؛ در این میان، توزیع ثروت اقتصادی به عنوان مهم ترین پرسش حوزه عدالت اقتصادی مطرح است.»معلّمی سید‌مهدی دانشجوی دکتری قرآن و اقتصاد جامعه المصطفی العالمیه اقتصاد اسلامی -مقاله قاعده نفی تداول ثروت در دست اغنیاکی سال چهارم، شماره اول، پیاپی هفتم،« از قوی ترین مستندات قرآنی در این زمینه آیه ۷ سوره حشر است. اصطلاح قرآنی «دوله» در آیه شریفه «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ»حشر:۷« ناظر بر همین امر است که ثروت باید در جامعه بچرخد و در دست گروهی خاص تجمیع نشود .بر اساس این آیه فاصله طبقاتی پذیرفته نشده است؛ یعنی اموال و ثروتهای نظام اسلامی در اختیار گروه خاصی نیست و تداول ثروت و دور زدن آن باید در دست همه مردم باشد(جوادی آملی،عبداللهــــ، (۱۳۸۴)، ویژگی نظام اسلامی، پاسدار اسلام، ش۲۸۴)چرخیدن عادلانه مال و ثروت و امکانات معیشتی در جامعه وبی نیازی همگان و برخورداری عادلانه توده های مردم در کنار توانگران از مشخصه های عدالت اقتصادی است .
اجتماع قرآنی باید شرایط را برای بهره‌برداری همگان از قدرت و ثروت فراهم و اجازه ندهد تا قدرت و ثروت در انحصار خاندان یا طبقه خاصی باشد
آنچه مسلم است اسلام برطرف کردن ظلم را ضمانت کرده و این موضوع را بوسیله ی راه حلهایی که در زمینه های توزیع و گردش ثروت فراهم کرده محقق ساخته است (صدر، محمدباقر، مترجم محمدکاظم موسوی، اقتصادما، نشر با انتشارات برهان و موسسه انتشارات اسلامی، چاپ اول ۱۳۵۰ص۴۲۵ ) و حج به عنوان یک راهکار در زمینه توزیع ثروت است؛
حج یک نمونه از یک زندگی اقتصادی با فاصله ی کم است همراه با تعیین حداقل زندگی برای این مردم که کسی گرسنه و فاقد مواد اولیه زندگی در آن جامعه نباشد مسلمان ها می توانند سالی یکبار نمونه عملی آن را در در موقع حج ببینند »بهشتی، حج در قران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،چاپ چهارم ۱۳۷۴ص ۶۹ « .حج یه نمونه عملی و عینی توزیع ثروت است . تمام امکانات مادی بین همه چه فقیر چه ثروتمند یکسان است.
از سویی کسی که واجب الحج می شود به استطاعت مالی رسیده است و بنا بر نص صریح قرآن که می فرماید: »حقا که انسان سرکشى مى ‏کند همین که خود را بى ‏نیاز پندارد »علق: ۶و۷«خطر سرکشی و تک خواهی برا ی شخص مستطیع مالی وجود دارد . و حج راهکار عدم طغیان مالی و نیفتادن درزندگی های تکاثری و اترافی است؛ بدین شیوه که باید قبل از رفتن به حج، خمس و زکات مال خود را حتما پرداخت کنند. مال شبهه ناک اگر در اموال خود دارند پاک کنند رد مظالم بدهند . واینها همه به نوعی مال را از انباشتگی در دستان ثروتمندان بیرون می آورد. همینطور انفاق های مستحب و قربانی کردن و سوغات اینها به نوعی مال تکاثری توانگران را به مال کفافی تغییر خواهد داد.

منابع

۱٫ قران مجید
۲٫ حکیمی، محمدرضا، مترجم احمد آرام، الحیاه، انتشارات دلیل ما، قم، چاپ هفتم، بهار ۱۳۷۱
۳٫ نهج البلاغه، (۱۳۷۹)، محمدبن حسین شریف رضى، ترجمه محمد دشتى، قم، مشهور.
۴٫ صدر، محمدباقر، مترجم محمدکاظم موسوی، اقتصادما، نشر با انتشارات برهان و موسسه انتشارات اسلامی، چاپ اول ۱۳۵۰
۵٫ قرائتی، محسن، حج، نشر مشعر،قم، چاپ دوم، زمستان ۱۳۷۴
۶٫ طباطبایی فرد مسلمان ، سید صادق،مقاله نقش حج در نگرش اقتصادی نژاد،مجله میقات حج، شماره ۹۹
۷٫ بهشتی، حج در قران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،چاپ چهارم ۱۳۷۴
۸٫ مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴ش)، تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه
۹٫ عیاشی، محمد بن مسعود (۱۳۸۰ق)، التفسیر، تهران، انتشارات علمیه
۱۰٫ الحر العاملی، الشیخ أبو جعفر وسائل الشیعه ط-آل البیت
۱۱٫ جوادی آملی،عبداللهــــ، (۱۳۸۴)، ویژگی نظام اسلامی، پاسدار اسلام، ش۲۸۴
۱۲٫ معلّمی،سید‌مهدی دانشجوی دکتری قرآن و اقتصادجامعه المصطفی العالمیه اقتصاد اسلامی -قاعده نفی تداول ثروت در دست اغنیا، سال چهارم، شماره اول، پیاپی هفتم