نویسنده اصل مقاله: غلامحسین رحیمی

(منبع: فصلنامه پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال اول، زمستان۱۳۸۹، شماره ۱، صفحات ۶۷-۹۲)

مقدمه

رشد علمی و توسعه صنعتی به ویژه در یک قرن گذشته ، زندگی بشر و چهره جوامع انسانی را به شدت دگرگون کرده، به گونه ای که فناوری و مصنوعات آن به عنوان مهم ترین ثمره این توسعه بر همه چیز سایه فکنده است.

مصنوعات حاصل از فناوری ، باعث حل مشکلات، تامین نیازهای بشر و دست یابی به آرزوهای بزرگ او بوده است. و چنان در زندگی بشر رسوخ کرده است که زندگی بدون آن غیر ممکن به نظر می رسد و از همین روی انسان عصر حاضر را موجودی تکنولوژیک می خوانند.

پرسش اساسی این مقاله این است که با توجه به اینکه فن و فناوری از حوزه هایی است که از ابتدا بشر با آن سر و کار داشته، آیا امامان معصوم (ع)، نسبت به این مفاهیم بی اعتنا بوده اند؟ و در غیر اینصورت ، تا چه حد به این موضوع پرداخته شده است.

اشارات قرآنی

اسلام فراگیری صنایع و فنون مورد نیاز مسلمانان را واجب شمرده است، چرا که دانستن آن برای زندگی عزتمند و ثروتمند و قدرتمند ضروری است.قرآن مجید در موازد مختلفی این مسئله را یاد آوری مینماید که صنعت در گرو تعلیم و آموزش است و برای بشر نافع و اجسام طبیعی چون آهن با فرآوری شدن علاوه بر هدف خاص، برای اهداف والاتری چون برقراری قسط و عدالت استفاده می گردد. به طور نمونه در آیات ۱۰-۱۱ سوره سبا به فرآوری آهن، ساخت مصنوعات(زره) از مواد طبیعی با اندازه، شکل، استحکام و تناسب با هدف ساخت اشاره می نماید.

معنای صنعت:

بر اساس فرهنگ نامه معین « صنعت» اینگونه تعریف می شود:

«کلیه تغییراتی که بشر در مواد طبیعی می دهد تا بهتر و بیشتر از آنها استفاده نماید. معادل فن و تکنیک است و صنعتگر فردی است که به صنعتی مشغول است.»

در آثار اندیشمندان اسلامی نیز همچون احصاء العلوم فارابی و رسالیه صناعیه از ابوالقاسم میرفندرسکی به موضوع صنعت و تعاریف و حیطه کاربرد آن اشاره شده است

نگاه امام صاددق (ع) به صنعت

و اما تفسیر صنایع از نگاه امام صادق (ع) در کتاب تحف العقول :

«هر گونه صنعتی که بندگان را فرا گیرند یا به دیگران آموزش دهند از قبیل نویسندگی، حسابداری، بازرگانی، زرگری، بافندگی، دوزندگی، ساختن انواع صورت به جز صورتگری از جانداران، ساخت انواع ابزار و آلات که مورد نیاز بندگان است و برای آنان سودآور و مایه ماندگاری و راحتی زندگانی است . پس ساختن و آموختن و به اجرا درآوردن همه اینها برای خود یا دیگری حلال است و گرچه از این صنعت ها و این ابزار آلات در جهت فسادگستری و گناهان گوناگون استفاده شود. و نیز در صورتی که مورد استفاده حق و باطل-هر دو- قرار گیرد، ساخت و آموزش آن هیچ اشکالی ندارد مانند نویسندگی که (امکان دارد) در جهت فساد انگیزی و فتنه انگیزی به کار گرفته شود……….

و در ادامه حدیث توضیح داده است که ابزارهایی که هم در راه صلاح و خیر و فساد استفاده میشود، یاد دادن و یاد گرفتن و مزد ستاندن آن مشکلی ندارد ولی بر همگان حرام است که آن را به شکلی بیاورند تا در جهت فساد و زیان به کار رود. و خداوند تنها صنعتی را حرام نموده است که تمامی آن حرامکاری باشد مانند ساختن تارها، صلیب، بت، نوشیدنی های حرام و …

شرح حدیث:

صنعت و قلمرو آن : در اطراف ما دو نوع اشیاء وجود دارد: طبیعی و مصنوعی- طبیعی مانند تنه درخت که برای نشستن استفاده می کنیم و مصنوعی مانند صندلی

دانش و فناوری تبدیل اجسام طبیعی به مصنوعی را فناوری گویند که باعث تبدیل چوب درخت به صندلی می گردد. و صنایع عبارتند از اجسام مصنوعی ای  که حاصل تغییر اشیای طبیعی برای برآوردن اهدافی خاص اند.

در تعاریف امام صادق (ع) قلمرو صنایع بسیار وسیع بوده و افزون بر تمامی شاحه های فعلی صنعت، حوزه هایی از هنر و بخشی از علوم انسانی نیز شامل می شود.

بحث حضرت شامل سه حوزه اساسی در موضوع صنعت می باشد:

اهداف و کارکردهای اصلی صناعات شامل سودمندی و پایدارسازی( پایدار کننده و مقوم اجتماع) و آسایش مندی(آسودگی و رفاه) انسان می باشد. و در ضمن، پرداختن به صنعت از راه های اساسی امرار معاش و تامین درامد مردم است. پس پرداختن به صنعت را پدیده ای مثبت می دانند که باید به آن پرداخت.

جالب است که صنعت برای تامین نیاز های اولیه همچون سرپناه نیست بلکه صنعت عاملی است که موجب تکامل و تحول اجتماع گردد.و تاثیر منفی صنایع را تنها در استفاده نا بجا از آن محدود نموده اند نه در ذات آن.

مصنوعات، طبیعتی دوگانه دارند که با یکدیگر در تعامل هستند :طبیعت فیزیکی که بیانگر شکل و طرح و رنگ آن است و طبیعت عملکردی که مربوط به نوع عملکرد و نقش آن در رسیدن به اهداف است.

در حوزه عملکردی، صنعت می تواند دو کارکرد اصلی و فرعی را داشته باشد. کارکرد اصلی که سازنده در ابتدا به همین هدف مصنوع را طراحی نموده و کارکرد فرعی همان بکارگیری مصنوعی در جهت هدفی متفاوت از کارکرد اصلی می باشد. مانند نمونه کارکرد اصلی کتاب، تعلیم و آموزش است ولی در کنار آن اهداف اقتصادی مانند چاپ و نشر و تخمیر نیز وجود دارد.

در هر دو مرحله کارکرد، باید به اهداف سه گانه صنعت توجه نمود.

جهت گیری شرعی صنایع:

از نگاه حضرت صنایع از نظر شرعی خنثی نبوده، شارع مقدس پاره ای از صنایع را مایه قوام و عامل رفاه دانسته و دسته ای را منع نموده است ولی در ادامه ایشان تاکید می کنند چنان چه صنایعی که مشمول منع شرعی اند ، بخشی از صنایع بزرگ تر مجاز را تشکیل دهند، از شمول منع شرعی خارج می گردند. پس بنابراین تمام صنایع واجد ویژیگی های اهداف و کارکردهای اصلی صناعات، از نظر شرعی مجاز هستند.

جهت گیری اخلاقی صنایع:

صنعت به جز کارکردهای عملیاتی، کارکرد ارزشی و اخلاقی نیز دارد. چرا که صنایع مستقیماً با قدرت، سودمندی، توسعه، سازندگی، عدالت و ثروت مرتبط است و این واقعیت بیانگر پیوند ناگسستنی صنعت و فناوری با ارزش های اخلاقی جامعه است.

از قرن بیستم مباحث مربوط به اخلاق فناوری با وجود دیدگاه ابزاری، آغاز گردید. این دیدگاه، ارزیابی اخلاقی مثبتی از فناوری دارد چرا که قابلیت ها و امکانات بشر را فزونی می بخشد. در این مکتب، فناوری از نظر اخلاقی یا باید ها و نباید های ارزشی خنثی بوده و کاربر در مرحله بهره برداری جهت گیری خوب یا بد آن را مشخص می کند. که بدها نظریه پردازانی چون هایدگر و ایلول به شدت از بی طرفی فناوری انتقاد نمودند و در نیمه دوم قرن بیستم مفهوم فناوری کاملاً از ابزار بی طرف فاصله گرفت.

ولی بیانات حضرت نشان دهنده خنثی نبودن صنعت از نظر اخلاقی است. صنعتی که به صلاح منجر می شود و صنعتی که فساد را در پی دارد و این فساد نه در ذات بلکه در نوع و جهت کارگیری آن است. و دیدگاه حضرت درجهت گیری صنایع، دیدگاهی پیامدگراست.

این دیدگاه اخلاقی بیانگر عدم جواز ایجاد هر صنعت ممکن و در صورت ایجاد، عدم جواز استفاده از آن برای دستیابی به هر هدفی است. پس دیدگاه تکنیکی نباید بر صنعت حاکم باشد و ضمن تحلیل ارزش گذاری آن از جهات اخلاقی، باید نوع و جهت بهره برداری از آن نیز تایین گردد.

از نظر حضرت، صنعت از سوی دیگر نیز  فایده گراست. از همین خصلت فایده گرایی است که بیشتر صنایع حلال اعلام می گردد.

بنابراین مرزهای ایجاد و گسترش صنایع تا حدی است که به منافع و اصول اخلاقی خدشه ای وارد نشود. و صنعتگران و مهندسان نمی توانند ادعا کنند که من فقط چیزی را می سازم که نیازی را برآورده سازد. هم نوع نیاز و هم شیوه برآوردن آن و هم تطبیق عملکرد آن با نیاز بسیار مهم است.

اوصاف صاحبان صنایع :

امام در فرازی دیگربه برخی خصوصیات اصحاب صنعت اشاره دارد.

« هر صاحب صنعتی برای جلب مشتری و پسشرفت کار خود به سه ویژگی نیاز دارد. در کارش ماهر و استاد باشد. رعایت امانت در کار را بنماید و هر کس کاری به به او سپرد راضی و خشنودش سازد.

همانگونه که از سخن مام مشخص است، هر صاحب صنعتی سه ویژگی باید داشته باشد:

۱- دانش و مهارت انجام کار

۲- رعایت اخلاق، به ویژه اخلاق حرفه ای

۳- جلب رضایت صاحبکار، مشتری مداری