چکیده

مهرورزی یکی از زیباترین آموزه های اخلاقی است و نقش سازنده ای در گرایش انسان ها به حق و عدالت دارد، رابطه های اجتماعی را صمیمی کرده و آتش کینه و اختلاف را فرو می نشاند. مهرورزی از نظر اجتماعی، شاخصه مهمی است که تربیت جامعه، بدون استفاده از آن بسیار سخت و پیچیده است. آیین جاودانه اسلام، دین مهربانی است و به مسأله محبت و مهرورزی توجه ویژه ای دارد. قرآن، پیامبر اکرم (ص) را «رحمه للعالمین» معرفی نموده است و اهل بیت ایشان و پیشوایان دینی شیعه، همه اسوه های مهرورزی نه تنها نسبت به دوستان و شیعیان، بلکه برای تمام جامعه بوده اند. امام رضا (ع) یکی از این اسوه هاست که مردم را به مهرورزی تشویق نموده و خود نیز نسبت به تمام جامعه، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، مهر ورزیده است تا آنجا که به «امام الرئوف» معروف گشته است. در این مقاله «مهرورزی» در سیره کلامی و عملی امام رضا (ع) بررسی می گردد.
کلیدواژگان: امام رضا (ع)، مهرورزی

مقدمه

مهربانی صفت زیبای خداست و نخستین خصلت نیکویی است که به گونه ای غیرقابل وصف در وجود معصومین (ع) متجلی شده است. مهرورزی و گسترش دوستی در سطح همگان، شیوه انسان های تربیت شده و الهی است که خصلت های خودمحور و خودخواهانه را تا حدود زیادی کم رنگ می سازند، و صفت های متعالی دیگرگزینی (ایثار) و نوع دوستی را جایگزین آن می کنند. اهمیت دوستی کردن و عاطفی بودن، در آیات و احادیث، با تعبیرهایی گوناگون تبیین گشته است به گونه ای که دین را حب و حب را دین شمرده اند. دوستی مومن نیز از بزرگترین شاخصه های ایمان به حساب آمده است. همچنین مقیاس برتری دو انسان، محبت شمرده شده است. (حکیمی، محمدرضا، الحیات، ج. ۸، ص. ۳۹۲-۳۹۳)
مهرورزی با همگان به ویژه دوستان و زیردستان، شیوه‌ زندگی پیشوایان اسلام و همواره مورد تأکید ایشان بوده است. زندگی اجتماعی بدون محبت و مدارا امکان پذیر نیست. الگوهای دینی در دوستی، رفق و مدار پیشه می‌کردند و به زیردستان و خدمتکاران به دیده‌ اغماض می‌نگریستند. آنان از خود رفتاری شایسته و عدالت گونه نشان می‌دادند. یکی از بزرگ ترین افرادی که محبت و کرامت را به اوج رساند و برای همیشه الگوی انسان ها در مهرورزی ماند، امام هشتم شیعیان می باشد که همانند جدش پیامبر رحمه للعالمین، مایه رحمت برای همگان بود؛ چنان که خود آن حضرت، امام را همدمی مهربان، پدری دلسوز، برادری صمیمی و مادری خیرخواه برای فرزند کوچک خود می دانست که نشانگر اوج رابطه محبت آمیز میان پیشوای جامعه دینی و مردم است. ((ابن شعبه الحرانی، ۱۳۷۷، ج. ۲، ص. ۳۳۰؛ طبرسی، ۱۳۸۱، ج. ۲، ص. ۴۷۸ و صدوق، بی تا، ص. ۶۷۶) امام رضا (ع) در مهرورزی شهرتی ویژه دارد که وی را به «امام الرئوف» ملقب ساخته است. او در زندگی خویش، کانون مهر و عاطفه نسبت به مردم و مظهر عشق و محبت نسبت به آن ها بود و این مهربانی با بررسی زوایای زندگی و برخورد ایشان با آحاد مردم جامعه آن روز به روشنی مشهود است.

تعریف مهرورزی؛ و اهمیت آن از منظر امام رضا (ع)

مهرورزی در لغت نامه دهخدا به معنای کسب مهر و محبت و مهربانی آمده است و مهرورزیدن همان دوستی کردن، محبت کردن و عاشق بودن است. (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج. ۱۳، ص. ۱۹۳۵۲)
اسلام، بر اساس محبت پایه ریزی شده است تا جایی که در برخی از روایات شرط جواز ورود به بهشت، محبت کردن به یکدیگر معرفی شده است.
مهرورزی و نوع دوستی و اهتمام ورزیدن در مورد مسائل دیگران، دوستی و محبت را در میان آدمیان رواج می دهد. از سنت و سیره معصومان (ع) که الگوهای زندگی بهتر و برتر هستند، چنین برمی آید که اموری که موجب انس میان مردم و نزدیکی قلب ها می شود، باید مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که انس انسان ها با یکدیگر، محبت را در دل ها زنده می کند و همین موجب تالیف قلوب و همدلی و در نهایت همراهی و همکاری میان مردم گردد.
در اهمیت مهرورزی از منظر امام رضا (ع) همین روایات کافی است که نیمی از عقل را دوستی با مردم و راحت نمودن مومن را اسباب راحتی روز قیامت معرفی نموده است.
– امام رضا (ع) فرمود: «دوستى با مردم نصف عقل است.» (مجلسی، بحارالانوار، ج. ۷۸، ص. ۳۳۵) (قرشی، باقر شریف، پژوهشى دقیق در زندگانى امام على بن موسى الرضا علیه السلام، ج. ۲، ص. ۱۴۰)
– احمد بن عامر طائى به نقل از امام رضا (ع): «نخستین اثر عقل و خرد بعد از ایمان به خداوند، محبت و احسان و لطف و دوستى با مردم است، و همچنین نیکى و رسانیدن خیرات به نیکوکاران و بدکاران.» (عطاردی قوچانی، عزیزالله، اخبار و آثار حضرت امام رضا (ع)، ص. ۲۵۴)
– و همچنین فرمود: «هر کس مؤمنى را راحت کند، روز قیامت خدا او را راحت مى‏کند.» (وسائل الشیعه، ج. ۱۲، ص. ۵۸۷) (قرشی، باقر شریف، پژوهشى دقیق در زندگانى امام على بن موسى الرضا علیه السلام، ج. ۲، ص. ۱۴۲)

امام رضا (ع) یاری رساندن به مردم را گذرگاهی برای دستیابی به بهشت می داند و مقامی ویژه در پیشگاه خداوند را برای یاری دهنده نوید می دهد.
– امام رضا (ع) فرمود: «بدانید که سپاسگزاری و شکرانه خداوند یکی ایمان به خداست و پس از آن پذیرش جایگاه و جانشینی اهل بیت پیامبر به عنوان جانشینان او است. ولی بدانید سپاس و شکرانه الهی محبوبتر نزد خداوند کمک و یاری به برادران مومنتان در امور دنیایشان می باشد. زیرا همین دنیا گذرگاه راهیابی به بهشت خداوندی است. بنابراین کسی که چنین کند از اشخاص ویژه نزد خداوند تبارک و تعالی خواهد بود.» (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۱۶۷ به نقل از: ایزدی فرد, علی اکبر و سیدمجتبی حسین نژاد، ۱۳۹۵، اخلاق حقوق محور درسیره و سبک زندگی امام رضا (ع))

نمودهای مهرورزی در سیره امام رضا (ع)

فروتنی با همگان

فروتنی در برابر مردم، یکی از جلوه های مهرورزی است. امام رضا (ع) بسیار متواضع بود. اخلاق و رفتار و مهربانى و فروتنى و نوع دوستى آن حضرت بی اندازه مردم را علاقه مند کرده بود. (عسکرى، مرتضى، طب الرضا و طب الصادق (ع) (طب و درمان در اسلام)، ص. ۱۳۹-۱۴۰) او حقیقت تواضع را نیکی به مردم می دانست و می فرمود:
– «تواضع آن است که بدهى به مردم آنچه را که دوست دارى به تو بدهند.» و همچنین در آنچه که براى محمد بن سنان نوشت، فرمود: «تواضع درجاتى دارد از جمله اینکه مرد قدر خویش را بشناسد و خالصانه آن را در شأن خود قرار دهد، دوست نداشته باشد کارى براى دیگران انجام دهد مگر آنچه را که خود مى‏خواهد دیگران برایش انجام دهند، اگر کسى به او بدى کرد با خوبى پاسخ دهد، خشم خود را فرو برد، از مردم معذرت خواهى کند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.» (قرشی، باقر شریف، پژوهشى دقیق در زندگانى امام على بن موسى الرضا علیه السلام، ج. ۲، ص. ۱۲۱) «تواضع آن است که نوعی با مردم رفتار کنی که دوست بداری مردم مثل آن با تو رفتار کنند.» (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۳۵۶)
– آن حضرت، در زندگی خویش، بی نهایت متواضع بود. چنان که یاسر، خادم آن حضرت نقل مى‏کند: «هر زمان که دور آن حضرت خلوت مى‏شد تمام خدمتکاران خود را جمع مى‏کرد و با آنان مانند یک دوست مهربان سخن مى‏گفت و انس مى‏گرفت و چون سفره مى‏انداختند تمام آنان را از کوچک و بزرگ با خود بر سر سفره مى‏نشاند.»
– داستان کیسه کشیدن امام (ع) در حمام هم از صحنه های آموزنده رفتار ایشان است. روایت کننده این گونه گزارش می کند: «امام (ع) وارد حمام می شود. کسی که آن حضرت را نمی شناخت، از امام می خواهد که پشت او را کیسه بکشد و ایشان بلافاصله می پذیرد و پشت او را کیسه می کشد. اطرافیان متوجه شده به آن مرد یادآور می شوندف احساس شرم و ناراحتی وجود او را فرا می گیرد. اما امام همچنان مشغول است و مهربانانه از او دلجویی می کند و به او آرامش می دهد.» (مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت: موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق.، ج. ۴۹، ص. ۹۹) (برگرفته از مقاله: شریفی، عنایت الله، روش های تبلیغی امام رضا (ع)، ص. ۱۵۶-۱۵۷)

مهرورزی با خانواده و خویشان

یکی از نمودهای مهرورزی، صله رحم و رفت و آمد با خویشاوندان است که امامان معصوم (ع) همواره بر این مسئله تأکید نموده و عواقب ترک آن را متذکر شده اند. صله رحم مرگ را به تأخیر انداخته و موجبات محبت را در میان خانواده افزایش می دهد.
– ابونصر بزنطی از امام رضا (ع) روایت کرده که حضرت صادق (ع) فرمود: «با ارحام خود محبت و مهربانی کنید ولو به شربت آبی باشد، و بهترین نوع صله ارحام رفع آزار و اذیت نسبت به آنان است.»
– «کسی که دوست دارد عمری بلند و روزیی فراوان داشته باشد، صله رحم به جای آورد.» (بحارالانوار، ج. ۷۱، ص. ۹۱) (امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، ص. ۵۶)
– یاسر خادم می گوید: هنگامی که میان ما و شهر طوس هفت منزل باقی مانده بود، ابوالحسن (امام رضا) بیمار شد. چون به طوس رسیدیم بیماری او شدت یافت. چون آخرین روز زندگی او فرارسید، خیلی ضعیف شده بود. چون نماز ظهر گزارد به من گفت: «ای یاسر، بچه ها چیزی نخوردند؟ گفتم : ای آقای من! با این حالی که شما دارید چه کسی میل غذا خوردن دارد؟ امام برخاست و نشست و گفت: «سفره را حاضر کنید.»
و هیچ یک از خدم و حشم نماند مگر اینکه آنان را بر سر سفره نشیند، و به احوالپرسی یکایک آنان پرداخت و چون غذا خوردند گفت: برای زنان خوراک بفرستید و چنین کردند و چون از خوردن فارغ شدند از هوش رفت… (حکیمی، محمدرضا، الحیات: دایره المعارفی اسلامی…، ج. ۸، ص. ۳۸۹؛ همچنین شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۴۹۸)
– و همچنین یاسر نقل می کند: امام رضا (ع) چنان بود که هرگاه به داخل خانه می رفت، هم خدم و حشم کوچک و بزرگ خود را گرد می آورد و با آنان، دوستانه، به گفتگو می پرداخت و با آن ها گل می گفت و گل می شنفت و هرگاه بر سر سفره می نشست، کوچک و بزرگی را فروگذار نمی کرد و حتی مهتران و حجامت کننده را با خود بر سر سفره می نشاند. (حکیمی، محمدرضا، الحیات: دایره المعارفی اسلامی…، ج. ۸، ص. ۳۸۹)
امام رضا (ع) مهرورزی در خانواده را نشانه ایمان می داند و از رسول خدا (ص) نقل می کند:
– «نیکوترین مردم در ایمان نیکوترین ایشان است در خلق و مهربان ترین ایشان است با اهل خود و من مهربان ترین شما هستم با اهل خود.» (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۳۳۸)

مهرورزی با دوستان

– موسی بن سیار گوید: در محضر امام رضا (ع) بودم که ناگاه صدای شیون به گوش رسید. بی درنگ امام به همان سمت رفت. در آن جا جنازه ای یافت که بستگان در کنار آن شیون می کردند. آن حضرت مانند مادری که فرزند خویش را در آغوش می گیرد، آن جنازه را در بغل گرفت و سپس فرمود: «هر کس جنازه دوستی از دوستان ما را تشییع کند، آن چنان از گناهانش بیرون می شود که گویا تازه از مادر تولد یافته است.« سپس حضرت در تشییع جنازه او شرکت کردند. (امام علی بن موسی الرضا (ع)، ص. ۵۶)

مهرورزی با مؤمنان

مهرورزی نسبت به مومن و یاری رساندن به وی، از منظر امام رضا (ع) نه تنها ضروری است بلکه یکی از حقوق مومن است که باید ادا شود.
– به فرموده امام رضا (ع): «از حقوق مومنی بر مومن این است که از ته دل دوستش بدارد، با ثروت و دارایی اش او را کمک نماید، در برابر ستمکاران او را کمک نماید، به او خیانت ننماید، پشت سر او غیبت نکند، به او تهمت نزند و هر که مومنی را خوراک دهد بهتر است از آزاد کردن یک بنده، و هر که مومن تشنه ای را سیراب نماید، خداوند او را از چشمه های بهشتی سیراب می سازد، و هر که مومن برهنه ای را بپوشاند و لباسی برای او فراهم آورد، خداوند از دیبای بهشتی به او می پوشاند، و هر که گره از کار مومنی در دنیا بگشاید، خداوند گره گرفتاری آخرتش را می گشاید، و هر که حاجت مومنی را برآورد، بهتر است از اینکه روزه داری نموده و در مسجد الحرام معتکف گردیده باشد، و چون مومنی فوت نمود، بر سر قبرش رفته و او را فراموش ننماید.» (مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج. ۱۷، ص. ۱۵۱) (برگرفته از مقاله: ایزدی فرد, علی اکبر و سیدمجتبی حسین نژاد، ۱۳۹۵، اخلاق حقوق محور درسیره و سبک زندگی امام رضا (ع))
– و نیز او از رسول خدا (ص) روایت نمود: «از ما نیست کسی که کینه ورزد مومنی را» (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۳۵۷)

مهرورزی با فقرا

هیچ عملی برای امام رضا (ع) دوست داشتنی تر از مهربانى کردن به مردم و همدردی با فقرا نبود. این خصیصه بزرگ اخلاقی در زیارت ایشان چنین مطرح شده است: «اَلسّلام عَلَی غَوْثِ اللَّهْفانِ وَ مَنْ صَارَتْ بِهِ أَرضُ خُراسان؛ سلام و درود بر چاره ساز و فریادرس بیچارگان و سلام بر آن کسی که سرزمین خراسان به برکت وجودش، خراسان شده است.»
نمونه های بسیاری از سخاوت و بخشندگی ایشان و مهربانی نسبت به فقرا در منابع ذکر شده است که در اینجا به برخى از آن ها اشاره مى‏شود:
– هنگامى که امام رضا (ع) در خراسان بود، آنچه داشت، به فقیران مى‏داد که نوشته‏اند در روز عرفه بوده است. امام آن چنان بخششى داشت که فضل بن سهل به او ایراد گرفت و گفت: این کار شما ضرر است.
امام در پاسخ فضل فرمود: هنگامى که چیزى را براى پاداش و سخاوت دادید، آن را از بین نبرید، و بخشش، ضرر نیست، بلکه یک سود است. انفاقى که براى خشنودى و رضاى خدا صورت مى‏گیرد، زیان بار نیست، بلکه هزینه اى که براى اعمال غیرمشروع صرف مى‏شود، زیان بار است، مانند پادشاهان و وزرایى که مقدارى هزینه براى خوانندگان و بازیگران مصرف مى‏کنند.
– شخصى نزد امام رضا (ع) آمد و به او سلام داد و گفت: من یکى از آنهایى هستم که تو و پدرت را دوست مى‏دارند. من از حج برگشته و پول و داراییم را تمام کرده ام و هیچ پولى ندارم تا به منزلم برسم. از تو خواهش دارم که مرا به وطنم بازگردانى. وقتى به منزلم رسیدم، آنچه را که تو به عنوان صدقه به من داده اى، از طرف تو به فقیرى مى‏دهم. امام به آن مرد فرمود: «بنشین، خداى من به تو خیر دهد.» سپس امام رو به مردم کرد و با آنان سخن گفت تا متفرق شدند و کسى جز سلیمان جعفرى و حیثمه باقى نماند. امام اجازه ورود به خانه اش را داد. او وارد شد و در را بست و گفت: «خراسانى کجاست؟» خراسانى نزد او حاضر شد و امام (ع) به او فرمود: این دویست دینار را بگیر و براى رفع احتیاج خود صرف کن و آن را از طرف من به عنوان صدقه به فقیر مده.
آن مرد با خوشحالى آنجا را ترک کرد، زیرا لطف خداوند و امام معصوم شامل حال وى شده بود. سپس سلیمان جعفرى رو به امام کرد و پرسید: فدایت شوم، شما مقدار زیادى پول به آن مرد بخشیدى، در حالى که صورتت را پوشاندى. حضرت در جواب او گفت: این کار را از این جهت انجام دادم که مبادا آثار پستى و شرمندگى در صورتش ببینم، چون ممکن است نیازش را برطرف کرده باشم. مگر نشنیده اى این حدیث پیامبر اکرم (ص) را که فرمود: «کسى که در خفا عمل حسنه اى انجام دهد، مانند کسى است که هفتاد حج به موقع انجام داده است.»
– نمونه دیگرى از سخاوتمندى امام رضا (ع) این است که مردى مسکین و فقیر به او گفت: به اندازه محبت خود به من عطا فرما! حضرت به او فرمود: من نمى‏توانم چنین تعهدى بکنم! فقیر به اشتباه خود پى برد و سپس به امام عرضه داشت: به اندازه محبت خودم به من عنایت کن.
امام رضا (ع) لبخندى زد و به او فرمود: «البته مى‏توانم.» پس دستور داد دویست دینار به فقیر بدهند.
– نمونه دیگرى از جود و بخشش امام رضا (ع) آن است که احمد ابن عبید اللّه از سلسله سند خود از غفارى روایت کرده است که گفت: مردى از خاندان ابورافع، غلام پیامبر خدا (ص) که چنین و چنان بود، از من طلبى داشت که آن را مطالبه مى‏کرد و اصرار داشت که آن را به او بپردازم. هنگامى که آن را فهمیدم، نماز صبح را در مسجد پیامبر اکرم (ص) خواندم و عازم دیدن امام رضا علیه السّلام گردیدم. در آن روز او در وادى عریض بود. هنگامى که به نزدیک خانه او رسیدم، از جاى خود برخاست در حالى که یک پیراهن و یک ردا پوشیده بود. وقتى به او نگاه کردم، جلوى او شرمنده شدم. هنگامى که به من رسید، ایستاد و به من نگاه کرد. من به امام (ع) سلام دادم. ماه، ماه رمضان بود، گفتم: غلام شما چنین و چنان کرده و از من قرضش را خواسته و به خدا قسم، مرا رسوا کرده است. من با خود در این فکر بودم که امام (ع) به وى خواهد گفت که مرا به حال خود رها کند. به خدا قسم من درباره بدهى خود و مقدار دقیق آن، چیزى به او نگفتم. امام به من فرمود: بنشین تا برگردم. من آنجا بودم تا هنگام غروب شد و نماز مغرب را خواندم. خواستم بروم ولى چون روزه بودم، به زحمت افتادم. ناگهان امام رضا علیه السّلام وارد شد و آنجا جمعیتى زیاد بودند که گریان از امام (ع) طلب مى‏کردند و حضرت به آنها صدقه مى‏داد. سپس از آنها دور شد و به داخل منزل رفت. بار دیگر بیرون آمد و مرا فرا خواند. من از جا برخاستم و با او رفتم. او نشست و من هم با او نشستم. من درباره حاکم مدینه شروع به صحبت کردم، وقتى صحبتم تمام شد، به من فرمود: فکر مى‏کنم که تا کنون چیزى نخورده باشى. جواب دادم: بلى.
براى من دستور غذا داد و آن را جلوى من گذاشتند. به خدمتگزارش فرمود که با من غذا بخورد. من و خدمتگزار از غذا سیر شدیم. در این لحظه امام (ع) فرمود: بالش را بلند کن و آنچه را در زیر آن است، بردار. من بالش را بلند کردم و دینارهاى زیادى دیدم، آنها را برداشتم و در آستینم گذاشتم. امام (ع) به چند نفر از خدمتکارانش فرمود تا مرا تا خانه‏ام همراهى کنند و آنها نیز این کار را کردند. زمانى که به خانه رسیدم، چراغى خواستم و دینارها را شمردم، جمعا ۴۸ دینار بود، در حالى که من تنها ۲۸ دینار به آن مرد بدهکار بودم. بر روى یکى از آن دینارها نوشته شده بود: «طلب آن مرد تنها ۲۸ دینار است و بقیه مال توست.» (قرشی، باقر شریف، پژوهشى دقیق در زندگانى امام على بن موسى الرضا علیه السلام، ج. ۱، ص. ۶۰-۶۴)
– هنگامی که امام رضا (ع) غذا می خورد سینی ای می آوردند و نزدیک سفره می گذاشتند، او به بهترین غذایی که برایش می آوردند، می نگریست و از هر غذا مقداری را بر می داشت و در آن سینی می نهاد. سپس دستور می داد آن سینی غذا را برای بینوایان ببرند. و این آیه را تلاوت می کرد: «فال اقتحم العقبه» «و او از آن گردنه دشنوار، نتوانست گذشت مگر با اطعام نیازمندان» (حکیمی، محمدرضا، الحیات: دایره المعارفی اسلامی…، ج. ۸، ص. ۳۹۰)
این نمونه ها تنها بخشى از سخاوت و بخشندگى امام رضا (ع) است که دید مهربانانه و پرمحبت وی را نسبت به فقرا و بیچارگان، به خوبی نمایان می سازد.

مهرورزی با بردگان‏

یکی دیگر از جلوه های مهرورزی امام رضا (ع)، مهربانی نسبت به بردگان و رهایی و آزاد ساختن آن ها بود. روایت شده است که ایشان هزار بنده را آزاد ساخت.
عبداللّه ابن صلت مى‏گوید که یکى از مردم بلخ به او گفته است: به هنگام سفر با امام رضا (ع) به خراسان، من هم در طول سفر با او بودم. روزى به هنگام غذا خوردن، همه غلامان سفید و سیاه را احضار کرد و آنها دور او جمع شدند. من از آن حضرت پرسیدم: فدایت شوم، مى‏خواهى غذایت را از این بردگان جدا کنم؟
امام مرا سرزنش کرد و فرمود: پروردگار تبارک و تعالى یکى است، مادر همه یکى است، و پاداش بر اساس عمل است. مسلّما این گونه رفتار نزد ائمّه اهل بیت (ع) به منظور از بین بردن تفاوت رنگ و نژاد در میان مردم بوده و نیز عمل امام رضا علیه السّلام در مسجد نشان دهنده عدم تبعیض است و اینکه هیچ کس بر دیگرى برترى ندارد مگر اینکه تقوا پیشه کند و نسبت به دیگران عمل نیکو انجام دهد. (قرشی، باقر شریف، پژوهشى دقیق در زندگانى امام على بن موسى الرضا علیه السلام، ج. ۱، ص. ۶۵)

مهرورزی با غیرمسلمانان

از دیدگاه امام رضا (ع)، برخورد مسلمانان با غیرمسلمانان باید مبتنی بر اخلاق انسانی، احترام و مهرورزی، مدارا و تسامح دینی، آزادی فکر و بیان، مخاطب شناسی و آشنایی با زبان و متون مقدس دیگر ادیان و همزیستی مسالمت آمیز باشد. (گنجور، مهدی، بیدهندی، محمد، امام رضا علیه السلام و الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان و مذاهب : مسئله پلورالیسم دینی-هنجاری- در فرهنگ رضوی، ص. ۲۱۵) چنان که در شعری که به ایشان منسوب است فرمودند:
و ذی غله سالمته فقهرته
فأوقرته منی لعفو التجمل
و من لا یدافع سیئات عدوه
باحسانه لم یأخذ الطول من عل
و لم أر فی الأشیاء أسرع مهلکا
لغمر قدیم من وداد معجل
بسا دشمن پر کینه‌ای که با او صلح و سازش کردم و بر وی غالب آمدم. پس او را زیر بار عفو و بخشش برده و بزرگوار نموده‌ام.
و هر کسی که بدی ها و اعمال زشت دشمن خویش را با احسان و نیکی از خود دفع نکند، به روش بزرگواران و برتران عمل نکرده است.
و برای از بین بردن کینه‌های قدیمی هیچ چیز را از دوستی و مؤدت و مهربانی با شتاب، بهتر و سریع تر نیافتم. (همان، ص. ۲۴۵)
امام رضا (ع) در برخورد با مخالفان نیز از روش هایی شایسته بهره می گرفت که یکی از آن ها، احترام و بزرگ داشت فرد بود. او در مناظرات ادب را در نهایت حد خویش رعایت می نمود و از سرافکندگی دیگران و ناکامی آن ها در پاسخ دادن به سوالات، اظهار مسرت نمی کرد و بعد از اینکه می دید خصم به زانو درآمده و سکوت کرده یا تقاضا می کند که از دیگری سوال شود، او را تحقیر نمی کرد. مثل آن چه در مورد جاثلیق رخ داد، چنان که حضرت به ایمان آورندگان روی خوش نشان می داد و اکرام می نمود و صحنه مناظره را به رخ نمی کشید. همانند آن که در اثنای گفتگو، عمران به حقانیت اسلام پی برده، ایمان آورد. آن حضرت در پایان مجلس عمران را فراخواند و به هنگام ورود وی محترمانه از او استقبال کرد. سپس به او چند جامه و ده هزار درهم عطا فرمود. (شوبکلایی، مسلم، نگاهی به برخی مناظرات حضرت رضا (ع) با علمای ملل و نحل، ص. ۳۳)
امام وقتی هم که در مقام مناظره و مواجهه علمی و فرهنگی با عالمان و اندیشمندان گروه های مختلف فکری و نمایندگان مکاتب دوران خود قرار می گرفت، باز همان امام مهربان و مهرورز بود؛ با کمال احترام به یکایک پرسش ها، شبهات و مسائل آنان پاسخ می داد و از هیچ رویارویی علمی روی برنمی تافت و یک تنه از عهده این مواجهه برمی آمد و از طرح هیچ شبهه ای از سوی مناظره کنندگاه دغدغه ای به خود راه نمی داد. (قرشی، باقر شریف، پژوهشی دقیق در زندگی امام علی بن موسی الرضا (ع)، ج. ۲، ص. ۱۹۱)
(برگرفته از مقاله: شریفی، عنایت الله، روش های تبلیغی امام رضا (ع)، ص. ۱۵۶-۱۵۷)

منابع:

۱- ایزدی فرد، علی اکبر، حسین نژاد، سیدمجتبی، اخلاق حقوق محور درسیره و سبک زندگی امام رضا (ع)، نخستین همایش ملی علوم اسلامی حقوق و مدیریت، قم، دانشگاه جامع علمی کاربردی استانداری قم، ۱۳۹۵، https://www.civilica.com/Paper-NCPB01-NCPB01_420.html
۲- بنیاد پژوهش های اسلامی، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام: زندگان و سیره…، چاپ پنجم، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۹۵
۳- حکیمی، محمدرضا، حکیمی، محمد، حکیمی، علی، الحیات: دایره المعارفی اسلامی، علمی…، چاپ سوم، قم: دلیل ما، ۱۳۹۵
۴- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، چاپ اول، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۳
۵- شریفی، عنایت الله، خوانین زاده، محمد حسین، خلعتبری لیماکی، حسام الدین، روش های تبلیغی امام رضا (ع)، فرهنگ رضوی، پاییز ۱۳۹۶، شماره ۱۹
۶- شوبکلایی، مسلم، نگاهی به برخی مناظرات حضرت رضا (ع) با علمای ملل و نحل، مجله مربیان، پاییز ۱۳۸۸، شماره ۳۳
۷- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ترجمه آقا نجفی اصفهانی، چاپ اول، قم: موسسه انتشاراتی پیام علمدار، ۱۳۸۷
۸- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۳
۹- طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، ترجمه بهراد جعفری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۱
۱۰- عسکرى، مرتضى، طب الرضا و طب الصادق علیهما السلام (طب و درمان در اسلام)، چاپ سوم، تهران، فواد، ۱۳۶۶
۱۱-عطاردی قوچانی، عزیزالله، اخبار و آثار حضرت امام رضا (ع)، چاپ اول، تهران: کتابخانه صدر، ۱۳۹۷ ه ق.
۱۲ -قرشى، باقر شریف، پژوهشى دقیق در زندگانى امام على بن موسى الرضا علیه السلام، ترجمه سیدمحمد صالحی، ۲ جلد، چاپ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۲
۱۳- گنجور، مهدی، بیدهندی، محمد، امام رضا علیه السلام و الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان و مذاهب : مسئله پلورالیسم دینی-هنجاری- در فرهنگ رضوی، شیعه شناسی، تابستان ۱۳۹۰، شماره ۳۴
۱۴- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق.
۱۵- محب زاده، مجید، زارعی جلیان، محسن، مدیریت اسلامی و همبستگی اجتماعی، کنفرانس ملی پژوهش های نوین در مدیریت، اقتصاد و علوم انسانی، کازرون، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کازرون، ۱۳۹۶
https://www.civilica.com/Paper-KAUHEM01-KAUHEM01_604.html)