چکیده
عدالت و امنیت دو مفهوم بنیادین در اندیشه سیاسی، خصوصاً اندیشه سیاسی اسلام به‌شمار می‌روند. هردو از فضایل عالی بوده و مطلوب جوامع مختلف هستند . در کلامی از امام صادق(ع) سه چیز از نیازهای ضروری انسان برشمرده شده است: امنیت، عدالت و رفاه[۱]. بین این دو فضیلت تعامل و تقابل دوسویه وجود دارد؛ بدین صورت که عدالت موجب تامین امنیت و از مهمترین عوامل ایجاد آن به شمار می آید و امنیت بستری مناسب برای اجرای عدالت است .

امنیت

ریشه لغوی واژه امنیت از ثلاثی مجرد «امن» و با مشتقاتی مانند «استیمان» و «ایمان» است که به اطمینان و آرامش در برابر خوف ترجمه شده و دارای دو بعد ایجابی و سلبی است؛ اطمینان و آرامش فکری و روحی، و فقدان خوف، دلهره و نگرانی، که موجب سلب اطمینان و آرامش می‌گردد.[۲]
در مورد اهمیت امنیت و جایگاه والای آن در زندگی فردی، اجتماعی اقتصادی و… انسان در قرآن کریم، آیات بسیاری وارد شده است :  امنیت بزرگ‌ترین پاداشی است که در تمیز اهل حق از باطل، به اهل حق اعطا می‌شود؛[۳]
قرآن یکی از اهداف برقراری حاکمیت خدا و جانشینی صالحان و طرح کلی امامت را تحقق امنیت معرفی کرده است[۴])
در روایات معصومان(ع) نیز مطالب فراوانی درباره اهمیت و ضرورت امنیت وارد شده است:
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید:
هر که تنش سالم است و در جامعه خویش ایمن است و قوت روز خویش دارد، جهان سراسر مال اوست[۵].
امام علی(ع)، امنیّت را «گواراترین نعمت در زندگی می دانند. [۶]
امنیت بر دو قسم است [۷] : ۱-  امنیت فردی: حالتی است که در آن فرد، فارغ از ترسِ آسیب رسیدن به جان یا مال یا آبروی خود یا از دست دادن آن‌ها زندگی کند.
۲-  امنیت اجتماعی: حالت فراغت همگانی از تهدیدی است که کردار غیر قانونی دولت یا دستگاهی یا فردی و  یا گروهی در تمامی یا بخشی از جامعه پدید آورد.

عدالت

در مورد واژه عدالت مبنایی ترین تعریفی که توسط اسلام شناسان و اندیشمندَان سیاسی ارائه شده است در دو تعریف مرتبط و مکمل زیر خلاصه می شود:
۱ـ قرار دادن هر چیز در جای مناسب خویش.[۸]
۲ـ عطاء به میزان استحقاق و حق را به حق دار رساندن و استیفای حقوق.[۹]
در مورد اهمیت عدالت در اسلام باید گفت تعداد ۲۹ آیه از آیات قرآن مستقیماً درباره عدالت نازل شده است و حدود ۲۹۰ آیه دیگر هم در مورد ظلم که ضد عدالت می باشد، نازل شده است. در مجموع می توان ادعا کرد که حدود یک دهم از آیات قرآن یا به طور مستقیم و یا به طور غیرمستقیم به این بحث اشاره دارند.
در باره ضرورت و اهمیت عدالت نیز روایات زیادی از معصومین وارد شده است :
امام علی (ع) می فرماید: عدل، زیبائی و جمال حاکمان است .[۱۰]
امام صادق علیه السلام می فرماید:
هنگامى که در میان مردم عدالت برقرار شود، بى‏نیاز مى‏شوند و به اذن خداوند متعال آسمان روزىِ خود را فرو مى‏فرستد و زمین برکاتش را بیرون مى‏ریزد. [۱۱]
عدالت  نیز همانند امنیت بر دو قسم است : عدالت فردی ؛ حالت نفسانی است که انسان را بر ملازمت تقوی بر می انگیزد و از ارتکاب گناهان بزرگ و کوچک باز می دارد تا چه رسد بر اصرار بر صغایر که از کبایر شمرده می شود.[۱۲]
عدالت اجتماعی؛ عدالتی است که مسئولیتهای اجتماعی در خلافت عمومی انسان بر آن استوار است. همان وجهه اجتماعی عدل الهی است که پیامبران منادیش بودند و رسالت آسمان بر آن تاکید داشته است و این اصل دوم از اصول دین است که همواره پس از توحید عنوان می گردد. [۱۳]

رابطه عدالت و امنیت

رابطه ی میان عدالت و امنیت چه از نوع فردی آن و چه گونه ی اجتماعی آن ، رابطه ای متقابل و دوسویه  است . عدالت سبب تامین امنیت می شود و از طرف دیگر امنیت بستر ساز عدالت است:

عدالت ، مهم ترین صفت هر انسان مؤمن و بارزترین ویژگی حکومت دینی و مردمی است . عدالت ، گمشده آدمی در تمام قرون و اعصار است و گل واژه ای است که در عصر دود و باروت ، هنوز هم هر شنونده ای را مسحور و هر بیننده ای را مبهوت می کند . عدالت ، حقیقتی است که همه انسان ها در زلال فطرت خود با آن آشنایند و بسیاری افراد ، جان خود را بر سر آن گذاشته اند . عدالت ، آرمان بلند و دل رُبایی است که حتّی ستمگران ، آن را می ستایند و مردم ، همگی دل در گرو آن دارند و به دارندگان آن ، اقبال نشان می دهند[۱۴]
عدالت به عنوان مهمترین عامل ایجاد امنیت ، چه فردی چه اجتماعی ، می باشد . امنیت با برآورده شدن جمیع حقوق مردم، نسبت برقرار می کند و این همان تعریف عدالت واقعی در نظام اسلامی است.
در نامه امام علی  “ع” به مالک اشتر نیز به نقش عدالت در تامین امنیت اشاره شده است [۱۵] و در جایی دیگر امام (ع) عدالت را مایه ى پایدارى و قوام و اصالت و تضمین امنیت می دانند[۱۶].
قرآن در کمال صراحت « عدالت اجتماعی » را به عنوان هدف بعثت انبیا معرفی کرده است .[۱۷] پس همه پیغمبران برای برقرار ی عدالت آمده اند. برای اینکه بشر در این دنیا بتواند به معنویت کامل برسد باید در دنیا زندگی کند، زندگی بشر جز در پرتو اجتماع امکان پذیر نیست و زندگی اجتماعی جز در پرتو عدالت استقرار پیدا نمی کند. پس قانون و عدالت، همه مقدمه این است که انسان بتواند در این دنیا با خیال راحت خدا را عبادت کند. اگر این نباشد، عدالت هیچ ارزشی ندارد.
بنابر این، مسائل اجتماعی که امروز برای آنها اینقدر اهمیت قائل هستیم و آنها را در زمینه عدالت طرح می کنیم، هدف انبیا هستند، ولی نه هدف اولی بلکه هدف ثانوی؛ یعنی مقدمه اند برای هدف دیگر. قرآن اصل عدالت را می پذیرد و برای آن اهمیت و ارزش قائل است، نه به عنوان اینکه عدالت هدف نهایی است، بلکه عدالت مقدمه است برای اینکه انسان در این دنیا خوش زندگی کند همان خوشی ای که ما درک می کنیم، بلکه زندگی خوش دنیا را هم در سایه نوعی توحید، عملی می داند[۱۸]و این خوشی همان امنیت است.
از نظر موازین اسلامی و تعالیم دینی، اجرای عدالت حتی در اختصاص دادن چیزی، هدیه ای ، دانه میوه ای و… به فرزند نیز مطرح است و بر آن تأکید شده است.[۱۹]
افراد جامعه باید از عوامل برهم زننده تعادل روانی، اضطراب، ناکامی، تعارض و…، مصونیت داشته باشند تا بتوانند هر کدام در جای خود و در شغل و کار خویش، منشأ اثری مفید و کارا باشند. روشن است که همه این امور، در جامعه هایی که عدالت بر آنها حاکم باشد تحقق خواهد یافت.[۲۰]
و در نتیجه عدالت، مردم به بى نیازى مى‏رسند و فقر و نادارى از میانشان رخت مى‏بندد[۲۱] و جامعه و مردمان و حکومت به امنیت و عزتى تام و تمام دست مى‏یابند.
عالم جلیل القدر شیعه، ابن فتال نیشابورى ، در خبرى زیبا این حقیقت را بازگو کرده است ؛ ذوالقرنین نبى (ع) پس از پایان بردن سد، به شهرى وارد مى‏شود که مردم آنجا را در رفاه و امنیت مى‏بیند، علت را جویا مى‏شود و آنها ثمرات و نتایج عدالت را بازگو مى‏کنند:
همچنان که مى‏رفت به امتى عالم از قوم موسى رسید که به حق هدایت مى‏کردند و بر منباى آن عدالت مى‏کردند پس چون آنها را دید، بدیشان فرمود: اى مردم مرا از وضع خود آگاه کنید که من تمام شرق و غرب و خشکى و دریا و پستى و بلندى و روشنایى و تاریکى زمین را پیموده‏ام و با جامعه‏اى مانند شما برخورد نکرده‏ام چرا گور مرده‏هایتان بر در خانه‏هایتان است؟ گفتند: براى اینکه مرگ را فراموش نکنیم و یادش را از دلهایمان بیرون نکنیم.
فرمود: چرا خانه‏هایتان در ندارد؟ گفتند: در میان ما مشکوک و دزد نیست و جز انسانهاى امین در میان ما کسى نیست. فرمود: چرا فرماندهانى ندارید؟ گفتند: ما به یکدیگر ستم روا نمى‏داریم. فرمود: چرا پادشاه ندارید؟گفتند: ما ثروت اندوزى نمى‏کنیم. فرمود: چرا بر یکدیگر برترى ندارید و متفاوت نیستید؟ گفتند: زیرا با یکدیگر مواسات و مهربانى مى‏کنیم. فرمود: چرا با یکدیگر اختلاف ندارید و نزاع نمى‏کنید؟ گفتند: به سبب نزدیکى و الفت قلبهایمان واصلاح میان یکدیگر.
فرمود: چرا زیاده روى و کشتار میان شما نیست؟ گفتند: زیرا اراده خود را بر طبیعتمان و بردبارى را بر هوس‏هایمان چیره کردیم. فرمود: چرا وحدت کلمه دارید و بر راه مستقیم سیر مى‏کنید؟ گفتند: زیرا به یکدیگر دروغ نمى‏گوییم و نیرنگ نمى‏زنیم و پشت سر یکدیگر بدگویى نمى‏کنیم. فرمود: مرا خبر دهید که چرا میان شما بى چیز و نیازمند یافت نمى‏شود؟ گفتند: زیرا ما به طور مساوى تقسیم مى‏کنیم. فرمود: چرا بین شما انسان خشن و تندخوى وجود ندارد؟ گفتند: از افتادگى و فروتنى است. فرمود: چرا خداوند طولانى‏ترین عمرها را به شما داده است؟ گفتند: چون به حق رفتار و به عدل حکم مى‏کنیم .[۲۲]
حضرت فاطمه (س) در خطبه ی تاریخی در مسجد مدینه می‌فرماید:
خدای سبحان، ایمان و اعتقاد به توحید را برای پاکیزه نگه‌داشتن از آلودگی و شرک واجب کرد و عدالت را برای تأمین اطمینان و آرامش دل‌ها لازم نمود، اطاعت مردم از حکومت را مایه انتظام ملت قرار داد، و با امامت و رهبری، تفرقه آن‌ها را رفع کرد، و نیز عدالت در احکام را برای تأمین اُنس و همبستگی و پرهیز از اختلاف و تفرقه قرار داد..[۲۳]

از سویی دیگر امنیت بستری مناسب برای اجرای عدالت است . در فضای ناامن  و هرج ومرج گونه هرگز نمی توان دست به اجرای عدالت زد و عملی شدن آن غیر ممکن به نظر می آید. [۲۴]  چرا که در صورت وجود ناامنی اصولا هنجارهایی از قبیل «صیانت از خود و منافع وابسته » موضوعیت و اهمیت می یابد واولویت یافتن صیانت به دلیل ارتباط آن با منافع حیاتی به کم رنگ شدن سایر هنجارها وحتی زوال آنها منجر می شود .
امنیت اجتماعی ، از زمینه های اصلی اجرای عدالت و مناسب ترین بستر پیدایش تعادل در جامعه است . امنیت اجتماعی ، زمینه عدل گرایی و توازن بخشی است.[۲۵]

اینکه امام علی (ع) می فرمایند:همانا مردم را به ناچار حاکمی باید؛ نیکوکار یا ستمکار  [۲۶] می تواند موید این مطلب باشد که برای تحقق و اجرای عدالت ابتدا باید امنیتی، هر چند نسبی از طریق آن حاکم ، به وجود بیاید  ؛ چرا که امنیت شرط اولیه قوام کلیه جوامع است و پس از آن می توان از سایر فضایل  از جمله عدالت سخن گفت .

________________________________________
[۱] تحف العقول، ص ۳۲۰ .
[۲] امنیت در نظام سیاسی اسلام ، اخوان کاظمی، ۱۳۸۵، ص۱۹٫
[۳] (انعام: ۸۱)
[۴]  ( (نور: ۵۵)
[۵] رسول اکرم(ص)، نهج‌الفصاحه، گردآورنده: مرتضی فرید تنکابنی ، چ ۴، ص ۵۹٫
[۶]  عیون الحکم و المواعظ، ص ۵۴۴ (احادیث این کتاب، از امیرالمؤمنین است).
[۷] آشوری، داریوش؛ دانشنامۀ سیاسی، صص ۳۸-۳۹٫
[۸] نهج البلاغه ، کلمات‌ قصار، کلمه‌ ۴۲۹ ص‌ ۱۲۹۰٫
[۹] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، ج ۱ ص ۳۷۱٫
[۱۰] غرر الحکم،  ص ۵۰٫
[۱۱] کافى، ج ۳، ص ۵۶۸٫
[۱۲] امام خمینی، تحریرالوسیله، جزء اول ، ص ۲۴۹ .
[۱۳] محمدحسین جمشیدی، اندیشه سیاسی شهید رابع امام سید محمدباقر صدر، ص۲۵۵٫
[۱۴] محمّد حکیمی ، امام علی (ع) ـ عدل و تعادل ـ ،
[۱۵] علی(ع) ، نهج البلاغه ، نامه‌ ۵۳ ، مالک‌ اشتر ص‌ ۹۸۸٫
[۱۶] ر.ک‌ به، محمدی‌ ری‌شهری، ، میزان‌الحکمه ، باب‌ عدل، ص‌ ۷۸-۹۰٫
[۱۷] حدید /۲۵
[۱۸] مطهری، ۱۳۷۴: ۸۲-۸۴
[۱۹] ر.ک: علامه حلی، ۱۴۰۹:۱۵۷، ۱۶۱ و ۱۶۲٫
[۲۰] حکیمی، ۱۳۷۹: ۱۲۰-۱۲۲ و ۱۳۸
[۲۱] «لو عدل فى الناس لاستغنوا.»۱۲۴
[۲۲] روضه الواعظین، ص ۴۷۸٫
[۲۳]ر.ک: عبدالله جوادی آملی، «اجرای عدالت، مهم‌ترین عامل بقای نظام»، روزنامه جمهوری اسلامی، شماره‌های ۳۰۸۲، ۲۳ دی‌.
[۲۴] عدل الهی ، مرتضی مطهری ، صص۴۸-۵۲٫
[۲۵]امام علی (ع) ـ عدل و تعادل ـ ، محمّد حکیمی ،ص۱۸۴
[۲۶] امام علی ، نهج البلاغه ، خطبه ۴۰٫

منابع:

کتاب ها:
آشوری، داریوش؛ دانشنامۀ سیاسی، تهران، انتشارات مروارید، چاپ چهارم، ۱۳۷۶٫
اخوان کاظمی، بهرام، امنیت در نظام سیاسی اسلام، کانون اندیشه جوان، تهران، ۱۳۸۵٫
حکیمی ، محمّد ، امام علی (ع) ـ عدل و تعادل ـ  ، قم : دلیل ما ، ۱۳۸۰٫
فرید تنکابنی، مرتضی ،  نهج‌الفصاحه ( رسول اکرم ) ، تهران، نشر فرهنگ اسلامی،  ۱۳۷۴ش/۱۴۱۶ق.
طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، قم، انتشارات جامعه مدرسین، [بی تا].
جمشیدی،  محمدحسین ،اندیشه سیاسی شهید رابع امام سید محمدباقر صدر(ره( ) تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۷ .
امام خمینی، تحریرالوسیله، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان. (بی تا).
محمدی‌ ری‌شهری، محمد ، میزان‌الحکمه،قم، مکتبه‌ الاعلام‌السلامی، ۱۳۶۲ش .
مطهری ، مرتضی ، عدل الهی ، تهران ، صدرا ، ۱۳۶۱ش.
مقالات :
نیازهای حیاتی انسان(عدالت، امنیت، رفاه و آگاهی) پدید آورنده : سیدمحسن موسوی ، صفحه ۵۷٫
عدالت و آزادى از دیدگاه اسلام و غرب ‏،  دکتر بهرام اخوان کاظمی ، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۱۳٫
عدالت و عدالتخواهی ، دو سرمایه اجتماعی ، پدید آورنده : زهرا رضائیان.
مقدمه ای برای جایگاه عدالت در اندیشه های سیاسی اسلام، بهرام اخوان کاظمی، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع)، شماره ۱۰٫
نسبت عدالت و امنیت در اندیشه سیاسی شیعه ، اصغر افتخاری ، پژوهشنامه سیاسی ، سال چهارم ، شماره سوم ، تابستان ۱۳۸۸٫
«اجرای عدالت، مهم‌ترین عامل بقای نظام»، عبدالله جوادی آملی،  روزنامه جمهوری اسلامی، شماره‌های ۳۰۸۲، ۲۳ دی‌.