عنوان اصلی و منبع مقاله؛ نویسندگان: مجتبی گراوند، سید علاءالدین شاهرخی، طاهره نظری ایلخانی آبادی، عنوان مقاله: بازکاوی وجوه مشترک در فدک و غدیر با استناد به گزاره های روایی، منبع: فصل نامه علمی فرهنگ و سیره اهل بیت(ع)، سال سوم، شماره۹، بهار ۱۴۰۳٫

ضرورت گفتمان و مطالعه اندیشه ها

نظریه گفتمان، بر این ایده شکل گرفته است، که معنا از طریق مفصل بندی، به دست می آیدکه به معنای روابط میان عناصر سازنده یک گفتمان است. در تحلیل گفتمانی، از ابزارهای تحلیلی سرنوشت سازی همچون شناسایی دال های مرکزی، فهم مفصل بندی، توضیح زنجیره توازن و بررسی رفتار دال های شناور، برای فهم و طبقه بندی دلالت ها و آرایش آن ها در یک گفتمان استفاده می شود. بنابراین ضرورت توجه به گفتمان در بستر جامعه آن عصر در این نکته ضرورت می یابد که باید گزاره های روایی و ایده های مرکزی را شناسایی کرد. چنان که دال مرکزی ابعاد هم پوشانی فدک و غدیر نیز حول محور امامت است. از این رو در این پژوهش، به مهم ترین شباهت های این دو رویداد، در شش حیطه و قلمرو پرداخته خواهد شد تا مهم ترین مولفه های آن تبیین شود.

قلمرو و چارچوب موضوعی

قلمرو مشترک دو رویداد فدک و غدیر، بر اصولی مشترک نظیر گواهی گرفتن با اعلان شهادت از مردم به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر(ص)، حقانیت بهشت و جهنم، سفارش بر قرآن و عترت و اعلان ولایت علی(ع) تاکید دارد. بنابراین، برای فهم این مولفه ها، باید به بررسی شرایط رفتاری، در آن عصر پرداخت و نباید از وضعیت فرهنگی غفلت ورزید چرا که فرهنگ با تبدیل به یک نظام و سیستم، عناصر معینی را به وجود می آورد و شخصیت روانی افراد در قالب آن شکل می گیرد. در فدک، یکی از مسائلی که حکومت مطرح می کرد این بود که انبیا ارث نمی گذارند، در این اثنا حضرت زهرا(س)، به افشاگری و تحریف این حدیث ساختگی، با استناد به قرآن، مبادرت ورزیدند. ” شما گمان می کنید ما از پیامبر ارث نمی بریم. آیا از احکام زمان جاهلیت پیروی می کنید، در حالی که قرآن می فرماید: سلیمان از داوود ارث برد…آیا خداوند آیه ای را به شما اختصاص داده و پیامبر را تخصیص زده است.” ایشان سعی داشتند با این روشنگری تاریخی، نشان دهندکه اگر حکومتی بدین شکل ادامه یابد، حکومت حق برای همیشه پنهان می ماند و زمینه برای رشد بدعت فراهم می شود. از طرفی، از هم پاشیدگی حکومت، به صلاح مسلمین نبود و با به وجود آمدن فتنه، خطر، متوجه مسلمین می شد و ایشان راضی به این امر نبودند. لذا روش روشنگری اذهان و وجدان های بیدار را در پیش گرفتند. ایشان اعتراض خویش را به شکل استیضاح دولت، و به صورت علنی در مسجد و در جمع حضار، بیان کردند. بعد دیگر، واقعه غدیر، درخواست پیامبر(ع)، برای نوشتن نامه در یوم الخمیس است که با واکنش منفی برخی از اصحاب مواجه و باعث درگیری و مشاجره بین اصحاب شد. امری که واضح است احتمال اینکه پیامبر(ص) قصد داشته از مسئله جانشینی صحبت کند باعث چنین عکس العملی شده است. بنابراین، ما در این دو واقعه شاهد هستیم، چیزی که در عمل، اتفاق افتاد اجتهاد به رأی، در مقابل نص آشکار بود.

هویت

هویت دینی از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی محسوب می شود و سه عنصر شناختی، ارزشی و احساسی در آن نقش دارد. مشترکات در فدک و غدیر، ثقل اکبر(کتاب خدا)، ثقل اصغر(عترت و اهل بیت) و کلمه مولی می باشد. یکی از مسائلی که بعد از پیامبر در قضیه مصادره فدک و غدیر قابل ملاحظه است، مسئله چگونگی ایمان اصحاب رسول خدا(س) به فرامین نبوی و میزان پایداری آنان در مقابل تحریف سنن الهی است. گفته شده است که جلب و جذب مردم غیر از مردان، به گونه ای بوده است که حتی در بین زنان انصار، چیزی از طرف خلیفه، برای جلب حمایت نظر آنان فرستاده می شد. بنی امیه و ابوسفیان نیز از جمله گروه هایی هستند که تطمیع شدند و عقاید آنان خریده شد و خلیفه هم برای همراهی وی و هم فکرانش، هزینه های زیادی انجام داد. فدک سنگ محک خوبی برای شناخت میزان حساسیت صحابه در قبال تغییر فرمان های خدا و رسولش بود. جریان توزیع قدرت در سقیفه مشقی کلاسیک از نحوه تخصیص قدرت میان اعراب شبه جزیره با مرکزیت قریش بود.

اصل برجسته سازی

برجسته سازی و حاشیه رانی یکی از فرایندهای اثر گذار در گفتمان است. بدین معنا ک در هر گفتمان، یک قطب با عنوان ما و با هویت خودی برجسته می شود و در برابر آن، قطب دیگر، با عنوان آن ها و با هویت دیگری به حاشیه رانده می شود. هم سو با این امر، مناظره و سخنرانی حضرت زهرا(س) در مسجد پیامبر در حضور ابوبکر است که از حق خویش دفاع می کند. گفتمان انتقادی ایشان، که در واقع نقطه شروع آن از سقیفه بود، در ادامه با خطبه فدک، که در دفاع از امامت و ولایت بود، نمود بارز دارد. حضرت زهرا(س) به کسانی که واقعه غدیر خم را به فراموشی سپرده بودند، فرمود: خداوند بعد از جریان غدیر خم برای هیچ کس عذر و بهانه ای قرار نداده است. آنچه که واضح است، روش و منش حضرت زهرا(س) روشنگری و جلوگیری از انحراف جریان حق و حقیقت بود و ایشان بر خود واجب می دانستند که نقش خود را در یاری رساندن دین خدا، از واقعه غدیر تا فدک که بی شباهت به هم نبودند، ادا کنند. هم سو با این مهم، توجه به تأثیر غدیر در شعراست که به عنوان اصلی برجسته در این گفتمان، بیان می شود. شاعرانی همچون علامه امینی، کمیت بن زید اسدی…. هم سو با آیات قرآنی و بیانات پیامبر(ع)، با تاکید بر وحدانیت خداوند، جدا ناپذیری قران و اهل بیت(ع) و مولا بودن علی(ع) را برجسته می کند.

توصیه رفتاری

فصل مشترک دو رویداد غدیر و فدک، توصیه های رفتاری در دو خطبه است. حضرت زهرا(س) طنین سخنان پیامبر را داشت و امری بدیهی که خاندان پیامبر دل بستگی به مال دنیا نداشتند و تمام هم و غم آنان حفظ مکتب اسلام و پایداری از اصالت آن است. حضرت زهرا(س) با تکیه بر بافت موقعیت، حال و مقام مخاطبان، با نداهای متوالی، انذارگونه، تهدید وار و بیزاری جویانه وارد عمل شد. ایشان از اسلوب های تعجب و استفهام انکاری و توبیخ استفاده می کنند تا جامعه به حقیقت برگردد. دقت در متن خطبه بالغ بر سی و پنج عنوان و مضامین مهم را یادآور می شود که با دقت در متن گفته ها، از نظر مفهومی و اقناعی برای مخاطبان روایت پیامبر(س) را در غدیر یادآوری می کند. خطبه ایشان، شامل تمامی اصول و فروع دینی است. حضرت زهرا(س) قرآن و عترت را از اسباب حفاظت از دین الهی می دانند.

پیوند میان عناصر در گزاره های روایی فدک و غدیر

در گفتمان و موضوع های مهم آنچه که اهمیت دارد این است که میان شاکله های مهم موضوع و عناصر آن در گزاره های روایی پیوند و هماهنگی وجود داشته باشد. شاهد آن که پیوند عناصر در این دو مقوله مهم، اتصال میان قرآن و اهل بیت(ع) است. حضرت زهرا(س) با ایراد خطبه، به معرفی خویشتن می پردازند. معرفی خویشتن برای این است که تا فردا روزی مردم نگویند اگر می دانستیم چه کسی با ما سخن می گوید، یاری اش می کردیم. ایشان محور امامت و ولایت را در این معرفی با بیان اینکه پدرم، برادر پسر عموی من بوده بیان می کند. ایشان کوچکترین انحراف را بر نمی تابد و هنجارهای جاهلی را کنار می گذارد و با گفتمان انتقادی، هنجار های دینی و اسلامی را به عنوان دفاع از حق و حقیقت مطرح می کند.

نظام زبانی در گزاره های روایی فدک و غدیر

دقت در گفتمان و خطبه فدک و غدیر نشان دهنده این نکته است، که نظام زبانی در گزاره های روایی فدک و غدیر، سیاسی_ اعتقادی است که شاهد این ادعا روایات بسیاری از ائمه(ع) می باشد. امام علی(ع) در نامه ای به عثمان بن حنیف می فرماید: از تمام آنچه آسمان بر آن سایه افکنده تنها فدک در دست ما بود که گروهی بر آن چشم طمع دوختند و گروهی سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند و بهترین داور و حکم خداست. ابن ابی الحدید سنی معتزلی در شرح این نامه می نویسد: علی و خاندانش فدک را رها نکردند مگر به اجبار و از روی غصب. این فرموده امام که می توان آن را شاهدی برای غدیر و فدک دانست می رساند، که ائمه(ع) و رهبران الهی همواره در آن طریق در حرکت و تلاشند که حقوق مومنان است و پای منافع جمعی در میان است. اما در مورد حقوق شخصی خود که ارتباط و پیوستگی با حقوق مومنان، ندارد اقدام عملی نمی کنند.