عنوان اصلی و منبع مقاله؛ نویسندگان: محمدعلی جابری/ احمد عابدی، عنوان مقاله: نقد و بررسی شبهه اهمال‌کاری پیامبر(ص) در معرفی امام علی(ع) به عنوان جانشین، منبع: نشریه علمی اندیشه نوین دینی، دوره۱۹، بهار ۱۴۰۲، شماره ۷۲، مقاله علمی – پژوهشی صفحات ۹۰-۶۹

چکیده

مسئله تحقیق در این پژوهش بررسی وجود یا عدم وجود ملازمه میان قرائت شیعی حدیث غدیر با کوتاهی حضرت رسول(ص) در اعلام جانشینی امیرالمؤمنین(ع) است. به گمان برخی از اهل سنت پذیرفتن دلالت حدیث غدیر بر جانشینی علی(ع) نشان از اهمال‌کاری حضرت رسول(ص) در اعلان و تثبیت جانشینی خویش دارد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است. یافته‌های تحقیق در این پژوهش نشانگر این است که حضرت رسول(ص) پیش از رویداد غدیر از راه‌های گوناگون برتری حضرت امیر(ع) بر سایر صحابه، و شایستگی ایشان را برای خلافت به مردم گوشزد کرد.

واژگان کلیدی: شیعه، خلافت، حضرت رسول(ص)، امام علی(ع).

مقدمه

مهم‌ترین اختلاف میان شیعیان و سنیان مسئلۀ امامّت، و معتبرترین دلیل شیعه برای اثبات ولایت و جانشینی حضرت امیر(ع) حدیث غدیر است. بهترین دلیل برای این ادعا التفات ویژۀ اهل سنت بر خدشه در حدیث غدیر از یک‌سو و اعتنای شیعه به تبیین حدیث غدیر از سوی دیگر است. به جرئت می‌توان ادعا کرد هیچ روایتی از حیث سند به قوت حدیث غدیر نیست، تا جایی‌که ۳۶۰ تن از علمای اهل سُنت آن را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند. به‌همین جهت مخالفان کمتر به فکر انکار وجود خارجی جریان غدیر و حدیث غدیر افتاده‌اند.

برخی از شبهه‌های مخالفان علیه غدیر به شخصیت و عملکرد رسول خدا(ص) بر‌می‌گردد. از نگاه مخالفان پذیرش قرائت شیعی حدیث غدیر، مستلزم پذیرفتن اهمال‌کاری پیامبر(ص) در اعلان جانشینی حضرت امیر(ع) است. شبکه‌های ماهواره‌ای وهابی علاوه بر ترویج شبهات قدیمی حدیث غدیر، روند تازه‌ای در پیش گرفته‌اند و به نشر شبهه‌های جدید علیه غدیر می‌پردازند. متأسفانه تاکنون پایان‌نامه یا مقاله‌ای در پاسخ به این شبه ارائه نشده است.

الف) بیان مسئله

بسیاری از وهابیان ضمن پذیرش حدیث غدیر، دلالت آن بر خلافت و وصایت را انکار می‌کنند و معتقدند اگر حضرت رسول(ص) درصدد تعیین جانشین بود، می‌بایست با تمهیدات و تبلیغات بیشتری به این امر می‌پرداخت تا هیچ شک‌و‌شبهه‌ای باقی نماند. از نگاه آنان اگر حضرت رسول(ص) قصد اعلان جانشینی علی(ع) را داشت پس چرا با صراحت نفرمود: «ای مردم پس از من این پسر عموی من، علی بن ابی‌طالب(ع) جانشین من است؟» یا اینکه مردم را پس از خود به او ارجاع نداد. علاوه‌بر‌این حضرت رسول(ص) پس از غدیر هیچ کدام از مظاهر خلافت مانند ارتش، مهر یا امضا، را در اختیار علی(ع) قرار نداد. وهابیان معتقدند اگر حدیث غدیر دال بر امامّت علی(ع) بود، می‌بایست پیامبر(ص) با اقداماتی همچون سپردن امامّت نماز به علی(ع) در زمان بیماری‌شان، مسئله جانشینی ایشان را تثبیت کند نه اینکه امامّت نماز را به ابوبکر بسپارد! برای پاسخ به شبهه‌های پیش‌گفته باید به تحلیل و بررسی عملکرد حضرت رسول(ص) در سه مقطع پیش از غدیر، حین غدیر و پس از غدیر پرداخت.

ب) بررسی عملکر حضرت رسول(ص) برای اعلان جانشینی علی(ع) پیش از غدیر

پس از یوم الانذار و معرفی ابتدایی علی(ع) برای جانشینی، حضرت رسول(ص) با روش‌های متفاوت مردم را برای پذیرش ولایت علی(ع) آماده نمود. برخی از روش‌های به کار گرفته شده توسط حضرت(ص) عبارت‌اند از:

۱٫ پیمان گرفتن برای عدم منازعه در امر خلافت

پس از بالا گرفتن جو اختناق در مکه، پیامبر(ص) تصمیم به هجرت گرفت. در همین راستا دو بار با بزرگان یثرب ملاقات و مذاکره کرد. پیامبر(ص) از همان ابتدا با آنان شرط کرد که طَمَعی در خلافت ایشان نداشته باشند. عباده بن صامّت می‌گوید: «با رسول خدا(ص) بیعت کردیم که از ایشان در سختی و آسانی، نشاط و کراهت اطاعت کنیم و در بارۀ جانشینی ایشان با اهل آن نزاع نکنیم».

۲٫ بیان الهی بودن امر جانشینی خود

حضرت رسول(ص) می‌کوشید تا در موقعیت‌های مختلف، الهی بودن جانشینی خود را برای مسلمانان تبیین کند. پس از دعوت بنی‌عامر به اسلام یکی از آنان گفت: «اگر دعوتت را بپذیریم و با تو بیعت کنیم، آیا پس از آنکه خداوند تو را بر مخالفانت پیروز کرد، جانشینی‌ات را به ما واگذار می‌کنی؟» حضرت(ص) شرطشان را نپذیرفت و فرمود: «این امر به دست خداست، آن را به هرکس که بخواهد می‌سپارد».

۳٫ بیان وجوب تقدم افضل

تقدم مفضول بر فاضل در هر امری قبیح است و در امری به اهمیت جانشینی پیامبر(ص) قبیح‌تر، حضرت رسول(ص) بارها و در مواقع گوناگون این حکم فطری و وجدانی را یادآوری می‌کرد. ابوبکر باقلانی، تواتر معنوی روایات وجوب تقدم افضل را می‌پذیرد و مدعی اجماع امّت بر این مطلب، در صدر اسلام، می‌شود.

۴٫ ممتاز جلوه دادن علی(ع)

حضرت رسول(ص) می‌کوشید تا به بهانه‌های گوناگون امتیازات علی(ع) را برای مسلمانان بازگو کند. سراسر زندگی حضرت(ص) راز گفتارهایی است که نشانگر ممتاز بودن علی(ع) است. برخی از این موارد عبارت‌اند از:

یک. وارد نشدن به مدینه قبل از آمدن علی(ع)

در جریان هجرت پیامبر(ص) با وجود اشتیاق مردم مدینه برای تشریف فرمایی‌شان در قُبا ماند و فرمود: «از این مکان حرکت نمی‌کنم تا برادرم علی(ع) برسد».

دو. عقد اخوت با علی(ع)

پس از هجرت نیز رسول خدا(ص) بعد از برقراری عقد اخوت میان مهاجران و انصار به علی(ع) فرمود: «تو بردار من در دنیا و آخرت هستی». و سپس با او پیمان برادری بست.

سه. اطلاق لقب امیرالمؤمنین

پیامبر اعظم(ص) در جهت آماده‌سازی مسلمانان برای پذیرش ولایت علی(ع) بارها لقب امیرالمؤمنین را به ایشان اطلاق فرمود. شَجری و ابن عَساکر از بَریده نقل کرده‌اند که: «رسول خدا(ص) به ما فرمان داد تا به علی بن ابی‌طالب(ع) با لقب امیرالمؤمنین سلام دهیم.

چهار. بستن درب خانه های اصحاب به مسجد

از دیگر اقدامات رسول خدا(ص) برای ارائه شخصیت ممتاز حضرت امیر(ع)، استثنا کردن ایشان از فرمان بستن درهای خانه‌ها به مسجد بود. محدثان بسیاری، مانند احمد بن حنبل، نسائی، حاکم نیشابوری، ابن‌حجر عسقلانی و … با سندهای متفاوت فرمان پیامبر(ص) مبنی بر بستن تمام درها جز درِ خانۀ علی(ع) را نقل کرده‌اند.

۵٫ طراحی برای نشان دادن برتری علی(ع) بر مدعیان خلافت

حضرت رسول(ص) به بیان برتری علی(ع) اکتفا نمی‌کرد و گاه با طراحی موقعیت‌هایی، برتری او را بر مدعیان خلافت نشان می‌داد. برخی از این طراحی‌ها عبارت‌اند از: یک. ابلاغ سورۀ برائت، دو فتح خیبر، سه. طیر مشوی.

۶٫ تطبیق آیات قرآن به علی

حضرت رسول(ص) در دوران نزول قرآن آیات فراوانی را به علی(ع) تطبیق می‌داد و با این روش موقعیت او را برای جانشینی خویش تقویت می‌نمود. در منابع شیعه و سنی آیات فراوانی به نقل از رسول خدا(ص) بر علی(ع) تطبیق شده است. مهم‌ترین آیات عبارت‌اند از آیۀ تطهیر، آیۀ مباهله و آیۀ و لایت.

۷٫ استفاده از الفاظ دال بر خلافت

حضرت رسول(ص) پس از پایان دعوت مخفیانه و در مدت بیست سال بارها و بارها با الفاظ گوناگون جانشینی حضرت امیر(ع) را تأکید کرد. برخی از این کلمات عبارت اند از: یک. ولی، دو. وصی، سه. خلیفه.

۸٫ معرفی علی(ع) به عنوان برترین

از نگاه عقل، قرآن و سنت تقدم مفضول بر افضل امری قبیح است. حضرت رسول(ص) ضمن یادآوری این حقیقت بارها علی(ع) را از جهات مختلف برترین صحابه معرفی نمود تا امّت پس از او دچار سرگردانی نشود. حضرت(ص) باتوجه به اهمیت سبقت در اسلام نزد صحابه، علی(ع) را اولین مسلمان معرفی می‌کند: «اولین کسی از شما در کنار حوض بر من وارد می‌شود، اولین کسی است که اسلام آورد و او علی بن ابی‌طالب است».

ج) بررسی عملکرد پیامبر(ص) در رویداد غدیر

با فرا رسیدن ماه ذی‌قعده، حضرت(ص) آمادۀ حج شد و مردم را نیز به آمادگی برای حج فرمان داد. تبلیغات پیامبر(ص) برای برگزاری پرشور حج به اندازه‌ای بود، که به گزارش عایشه، حضرت(ص) در آستانۀ حجه‌الوداع به هیچ‌چیز مانند حج یادآور نمی‌شد. حضرت(ص) چندین‌بار خواست ولایت علی(ع) را در منا و عرفات اعلان نماید، اما اصحاب سخنرانی ایشان را به هم زدند. نهایتاً حضرت(ص) در غدیر موظف به اعلان جانشینی علی(ع) شد.

۱٫ قرائن مقامیه

حضرت(ص) برای نشان دادن اهمیت واقعۀ غدیر و همچنین خنثی‌سازی تلاش‌های منافقان برای رسیدن به خلافت تمهیدات فراوانی اندیشید، برخی از تمهیدات حضرت(ص) عبارت‌اند از:

یک. توقف برای رسیدن دیگر حاجیان، دو. سخنرانی در هوای گرم غدیر، سه. عمامه‌گذاری، چهار. استفاده از زبان بدن (حضرت با مهارت تمام از زبان بدن استفاده کردند. ایشان علی(ع) را نزد خود خواند، سپس دست او را گرفت و بالا آورد تا اندازه‌ای که ابوسعید خدری می‌گوید: «حضرت(ص) دستش را به اندازه‌ای بالا آورد که سفیدی زیر بغلش را دیدم».

۲٫ قرائن مقالیه

حضرت(ص) علاوه بر به جا گذاشتن قرینه‌های مقامیۀ متعدد، در خطبۀ خود و فرمایشات پس از آن قرینه‌های مقالیۀ فراوانی نیز به‌جا گذاشتند. برخی از آن قرینه‌ها عبارت‌اند:

یک. خبر دادن از نزدیکی اجل، دو. سخن گفتن از باورهای اعتقادی، سه. اعتراف‌گیری، چهارم. استفاده از لفظ بعدی، پنج. دعا برای یاری‌کنندگان علی(ع)، شش. امر به ابلاغ، هفت. سخن گفتن از اکمال دین، هشت تأیید اشعار حسان بن ثابت؛ حسان بن ثابت نیز از کلمۀ «مولی» معنای سرپرستی را فهمید و فهم خود را این چنین در قالب شعر ریخت: «سپس فرمود: «برخیز ای علی(ع) که من تو را به عنوان امام و هادی پس از خود پسندیدم».

د) بررسی عملکرد پیامبر(ص) پس از غدیر

حضرت(ص) با درک خطرهای در کمین اسلام، پس از غدیر از هر فرصتی برای تثبیت جانشینی حضرت امیر(ص) بهره برد، اقدامات پس از غدیر حضرت(ص) را می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:

۱٫ مانع زدایی، یک.تجهیز سپاه اُسامه، و ارسال اسامه به جنگ رومیان، دو. عزل ابوبکر از امامت جماعت،

۲٫ تثبیت جانشینی حضرت امیر(ع) با حدیث قرطاس، حضرت(ص) در آخرین پنج‌شنبۀ عمر خویش فرمود: «کاغذ و قلمی برای من بیاورید تا برایتان چیزی بنویسم که تا ابد گمراه نشوید». اما عُمر مانع شد و باگفتن عباراتی اهانت‌آمیز مجلس را به هم زد.

یک. تعیین فرد یا افراد معینی برای خلافت، دو. تبیین اهم احکام دین، سه. آزمایش اصحاب، چهار. ارزیابی احتمالات،

نتیجه

رسول خدا(ص) نه تنها در اعلان جانشینی حضرت امیر(ع) کوتاهی نکرد، بلکه با به کارگیری نهایت تدبیر توانست به گونه‌ای جانشین خود را معرفی کند که حقیقت برای طالبان آن همیشه روشن باشد. پس از بررسی و تحلیل اقدامات رسول خدا(ص) در سه مقطع پیش از غدیر و حین غدیر مشخص شد، نه تنها ایشان در ابلاغ مأموریتش کوتاهی نکرد بلکه آن را به بهترین شکل ممکن انجام داد، علاوه‌بر این پس از غدیر حضرت(ص) کوشید تا بازدودن موانع مسیر جانشینی علی(ع) را هموار کندو با مکتوب کردن آن، مفاد حدیث غدیر را تثبیت کند.