چکیده

از دیرباز شعر، زبانی زیبا برای بیان احساسات بوده است. گاهی اشعار، گویاتر و زنده تر از متن ها و نوشتارها هستند. زبان شعر همراه با صور خیال و استعارات لطیف، زبانی شیرین و پویا در انتقال احساس و همچنین بهترین رسانه برای انتقال پیام است. بعضی از رخدادهای تاریخی آن گاه که در قالب زبان شعر بیان شدند، صورتی ماندگارتر به خود گرفتند و جلوه های زیباتری از آن رخداد را به تصویر کشیدند. در واقع گاهی شعر تاریخ را با واژه ها نقاشی میکند و می‌توان گفت کاریکلماتوری پویا، از آن واقعه تاریخی نشان می‌دهد. غدیر یکی از رخدادها و گفتمان های تاریخی سرنوشت ساز در دوران بشریت است که مرز بین حق و باطل را برای همیشه نشان داد و جایگاه غدیر، جایگاهی بس رفیع در طول تاریخ بشریت است که با گذشت اعصار نه رنگ میبازد و نه  کهنه میشود. در طول تاریخ اسلام تا عصر معاصر، شاعران زیادی در مورد غدیر خم شعر سروده اند که در این میان نقش زنان شاعر نیز کم نبوده و نیست. از جمله در دوران معاصر بانوانی چون پروانه نجاتی اشعاری در ارتباط با غدیر سروه اند که در این مقاله به شرح و تحلیل آن خواهیم پرداخت.

کلیدواژه: پروانه نجاتی، زن معاصر، شعر، غدیر

مقدمه

«غدیرخم» و «ولایت علوی» سرچشمه جوشش شـعر شـیعی و پدیـدآمـدن غدیریـه‌هـای ماندگار است، اما در نگاهی وسیعتر، آنچه به مقوله‌هایی همچون: اهلبیت، ولایـت ائمـه، محبت ذوی‌القربی، امامت علی‌ابن‌ابیطالب، فضایل و مناقب خاندان عصـمت و مـدایح و مراثی عترت پیامبر مرتبط باشد، به ‌نوعی شعر شیعی محسوب می‌شود و ایـن درونمایـه‌هـا به گستردگی در ادبیات شیعه مطرح است. از آنجا که امامت امیرالمؤمنین(ع) نشـان کمـال دین و ارائه الگوی شایسته برای هدایت جامعه است، شاعران شیعی نیز همین جوهره ناب را در سروده‌های آیینی خویش بر محور ولایت مطرح کرده‌اند و فرهنگ غنی شعر شیعی را بنیاد نهاده‌اند. شعر شیعی هم مدیحه دارد هم مرثیه و حماسه، اما بـارزترین شاخصـه شـعر شیعی پرداختن به مسئله امامت اهل‌بیت و هدایتگری خاندان عصمت و احیای یاد و نـام آنان و بیان فضایل مکارمشان و بازگوکردن مظلومیت‌هاشان و افشـای جنایـات ظالمـان بـه خاندان پاک حضرت رسول(ص) است. ازاینرو، در آیینه شـعر شـیعی و در رواق ادبیـات ولایی و آیینی، تصویری از پاکی‌ها و فضیلت‌ها، مبـارزات حـقطلبانـه، مظلومیـت عتـرت، جلوه‌های حماسه عاشورا، و فرهنگ غدیر دیده میشود.( حاجی زاده،۱۳۹۰: ۳۱) در این میان زنان در عرصه شعر و ادب دینی از جمله واقعۀ غدیر،  نقش فعالی ایفا کردند و با سرودن اشعار در مدح امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و تبیین اهمیت غدیر، هم در بُعد اعتقادی و هم فرهنگی این واقعه مؤثر بوده‌اند. در غدیر خم زنان نیزحضور داشتند و بسیاری از راویان غدیر را زنان تشکیل دادند. اگرچه اولین کسی که در مورد غدیر از پیامبر(ص) اجازه گرفت و شعر سرود، حسان بن ثابت بود اما نمی‌توان نقش زنان رادر بُعد غدیر نادیده گرفت. حتی در دوران بعد از واقعه غدیر،  زنان با سلاح شعر گاهی به مبارزه با حاکمان نیز پرداختند.

به بیانی دیگر باید گفت :«تاریخ درخشان جهان اسلام همواره شاهد مبارزات خستگی ناپذیر زنان آگاه و متعهد بوده است؛ زنانی که در برابر حکّام جور بی‌باکانه ایستادند و از ارکان اسلام دفاع نمودند. رشد فزایندۀ ادبیات سیاسی و سوء استفاده امویان از این جنبۀ تبلیغی بسیار مهم و قوی، که در آن زمان به مثابه وسایل ارتباط جمعی کنونی بود، سبب گردید که امویان شعرا و سخندانان مزدور بسیاری را تطمیع کنند و برای سرکوبی مبادی اصیل و والای شیعی و همچنین تثبیت پایه‌های حکومت جور خود به کار گمارند. از این‌رو، میطلبید که زنان ومردان  مبارز شیعه در صحنه حاضر شوند و با سلاح ادبیات سیاسی متعهد و قوی، به پیکار با ستمکاران برخیزند… و ضمن دفاع از آرمان‌های مقدس و والای شیعه در قالب اشعار یا عبارات متقن، دستگاه اموی را رسوا سازند. (ارفع،۱۳۸۴: ۳،۲) از جمله زنانی که در دوران اموی توانستند بر طبل رسوایی حاکمان ظالم از جمله معاویه بکوبند و با اشعار خود اسباب مبارزه و دفاع از حق امیرالمومنین(ع) را فراهم سازند می‌توان به این چند نفر اشاره کرد: «چهار نفر از ایشان، امّ البراء، امّ سنان، بگاره الهلایه و سوده الهمدانیه، کسانی بودند که در جنگ صفین نیز حضور داشتند و جهت تشجیع سپاهیان حضرت علی(ع) در مقابل سپاه معاویه، اشعاری سرودند و پس از شهادت حضرت علی(ع) نزد معاویه رفتند و از ولایت بر حق حضرت علی(ع) دفاع نمودند.(همان:۳)

بحث و بررسی

همان طور که ذکر شد، واقعه غدیر خم، یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ اسلام، همواره الهام‌بخش شاعران و نویسندگان در طول تاریخ بوده است. این واقعه نه تنها از لحاظ دینی و اعتقادی اهمیت دارد، بلکه به عنوان نقطه‌ای محوری در فرهنگ و ادبیات شیعی جایگاهی ویژه یافته است. در میان ادیبان و شاعران، نه تنها در قرن‌های گذشته بلکه در دوران معاصر نیز هنوز غدیر خم به عنوان منبعی از انوار الهی در تارک ادبیات می‌درخشد. در این میان زنان شاعر معاصر نیز نقشی برجسته در بازتاب این رویداد ایفا کرده‌اند. آنان با بهره‌گیری از زبان احساس، نگاه لطیف زنانه و شناخت عمیق از معارف دینی، آثاری ماندگار در وصف غدیر خلق کرده‌اند.

۱- زنان شاعر معاصر و غدیریه

شاعران زن در دوران معاصر، از جمله انقلاب اسلامی تا امروز، با استفاده از قالب‌های مختلف شعری مثل غزل، مثنوی، رباعی و شعر نو، در توصیف و بزرگداشت واقعه غدیر اشعاری سروده‌اند. در این اشعار، چند محور برجسته است:

الف) مدح امیرالمؤمنین (ع) و جایگاه ولایت

زنان شاعر با تاکید بر واقعه غدیر، ولایت حضرت علی (ع) را برجسته کرده و پیروی از آن حضرت را مایه هدایت و نجات می‌دانند.

به طور نمونه:

«غدیر ، آینه روشن امامت توست؛ غدیر ، صبح درخشنده ای زطلعت توست

قسم به اشهد ان علیا والله؛ که قیل و قال دو عالم، همه شهادت توست

اگر که خلقت هستی، به حُرمت زهراست؛ تمام هستی ذرات، در ولایت توست

“سرم خوش است و به بانگ بلند می گویم”: که شیعه توام و این هم از عنایت توست

نظر اگر نظر تو ..، به سنگ اثر دارد؛ هنوز بر دل دیوار کعبه صحبت توست !

تو بی نظیری و تکرار تو میسر نیست؛ چنانکه صبر تو و قدرت و عدالت توست

ز عاشقان تو جز خیر، بر نمی آید؛ که هر چه هست اثر عشق و از ارادت توست

“مدد ز غیر تو ننگ است، یا علی مددی”؛ که دستگیری هر جان خسته، عادت توست» (رقیه آزاد نیا، ایرنا، تیر ۱۴۰۳)

ب) غدیر نماد هویت شیعی

در اشعار زنان، غدیر فقط یک واقعه تاریخی نیست، بلکه نماد هویت و فرهنگ شیعی است. فرهنگی که با نام علی(ع) رنگ می‌گیرد.

«جان گرفت از آفتاب و از حقیقت ها نوشت؛ از نسیم معرفت بر ساحل معنا نوشت

موج ها را با ولایت ، در مسیر حق کشاند؛ راز انسان پروری را در دل دریا نوشت

قدرت اندیشه با دست قلم، تدبیر شد؛ تا علی، نهج البلاغه، فخر دنیا را نوشت

ماه وقتی آسمان را نور باران می‌کند؛ می‌شود از قامت خورشید ناپیدا نوشت

دستهایش محرم دست خدا شد در زمین؛ در غدیر خم که مولا درسی از فردا نوشت

با علی نام ولایت خوب معنا می‌شود؛ با ولایت می‌شود از یار بی همتا نوشت» (زهره یوسفی،ایرنا، تیر۱۴۰۳)

نمونه دیگر:

«ای شرف اهل ولایت غدیر

برکه سرشار هدایت غدیر

زمزم و کوثر زتو کی بهترند؟

آبروی خویش ز تو می‌خرند» (طاهره موسوی گرمارودی، پایگاه تخصصی غدیر،۱۳۹۶)

ج) تجدید عهدی با امامت

در شعر زن معاصر، غدیر به عنوان سند امامت و ولایت حضرت علی( ع) است و آن را تجدید عهدی با امامت می‌داند. گرچه، شعرهای غدیریه، سندی بر هویت شیعی و امامت حضرت علی(ع) هستند و حق پایمال شده مولا را فریاد می‌زنند. با این حال زنان نیز این نمود را در شعر خود حفظ کرده‌اند.

«خورشید به نورانیت ماه قسم خورد؛ اسم خس و خاشاک از افلاک قلم خورد

جمع‌اند علی و نبی و خیل ملائک؛ لبریز شد از باده دو پیمانه بهم خورد

ای زاده بیت‌الحرم، ای عدل مجسم؛ حکمی‌ست امامت که به نام تو رقم خورد

پایان رسالت شد و آغاز امامت؛ در آینه برکه نگاهم به حرم خورد» (میترا ملک محمدی، ایرنا، تیر ۱۴۰۳(

زنان معاصر در عرصه شعر و ادبیات با خلق آثار غدیری، سهم فعالی در احیای پیام غدیر داشته‌اند. شعر آن‌ها، هم بیانگر عشق به علی (ع) و ولایت است و هم حامل پیام‌های تربیتی، اجتماعی و فرهنگی است اما در این میان تعدادی از اشعار از بیان زیبا و اقبال بیشتری برخوردار شدند، در میان شاعران زن معاصر که در مورد واقعۀ غدیر شعر سروده و به شعر آنها  توجه بیشتری شده است ،می‌توان به شعر پروانه نجاتی، شاعر زن معاصر که او را با لقب «بانوی شعر شهدا» می‌شناسند، نام برد.

پروانه نجاتی(ت ۱۳۴۸ه.ش) فرزند علی دوست در «بهبهان» دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خود گذراند. سپس در دانشگاه شیراز در رشته زبان انگلیسی در مقطع کارشناسی فارغ التحصیل شد.

پروانه نجاتی علاوه بر شغل اصلی که دبیری می‌باشد مسئول «انجمن شعر پروین اعتصامی» در اداره کل ارشاد استان فارس و هم چنین نماینده شعر بانوان ایران در همایش شعر بانوان جهان در کشور بلغارستان بوده است و  موسس و دبیر انجمن شعر زنان شیراز و  معاونت ادبیات حوزه هنری فارس است. از خانم نجاتی تاکنون کتاب‌های زیر به زیور طبع آراسته شده است:

خاکستر پروانه: که مجموعه غزلیات او است. قناری‌ترین آواز، سوگ سور برادرانم،  فرشته و انجیر که کار مشترک او با همسر شاعرش دکتر غلامرضا کافی است. حجره‌های ملکوت: که زندگی نامه روحانیون شهید می‌باشد. شرح پروانه، ضریح نقره کوب اشک: که تصحیح اشعار شهید شیر علی سلطانی از شهدای استان فارس است. من سردم است، سهم ارادت، در آشیان چکاوک، روپوشی برای میدان تیر، تذکره شاعران زن فارس از آغاز تا امروز ، فرهنگ دانش آموز و…

وی فعالیتهای شعری خود را از سال ١٣٧٠ ه. ش شروع کرد و در سال ١٣٧٢ ه. ش به استخدام آموزش و پرورش درآمد. ایشان قالب غزل و مثنوی را برای سرودن اشعار خود برگزیده است. وی چندین افتخار ادبی و هنری نیز کسب کرده است از جمله برنده جایزه قلم زرین ایران با کتاب بهانه‌ها، برنده کتاب سال دفاع مقدس با کتاب داغ و دغدغه، برنده کتاب فصل ایران با کتاب غزل‌های ماه و…(طیبی، ۱۴۰۰)

پروانه نجاتی، شاعر معاصر ایرانی، در شعر خود با عنوان «دست خورشید در آسمان » به واقعه غدیر خم پرداخته است. این شعر با استفاده از تصاویر شاعرانه و زبان استعاری، لحظه‌های حساس این واقعه را به تصویر می‌کشد:

دشت تا خیمه زد آهنگ خروشیدن را

چاه هم تجربه کرد آتش جوشیدن را

دست خورشید در آفاق رسالت چرخید

چنگ زد گیسوی تردید پریشیدن را

و بیابان چه تبی داشت از انبوه سکوت

تا مبارک کند این آینه پوشیدن را

عشق ابلاغ شد و حلقه مستان گُل کرد

تازه کرد آن خُم نو، چشمه نوشیدن را

پر شد آغوش غدیر از دم «بخٍّ بخٍّ»

تا بکوبد هیجانات نیوشیدن را

عطر «من کنتُ…» و غوغای «علی مولاه»

قافله قافله راند این همه کوشیدن را

تحلیل ادبی

۱- ساختار و قالب:

شعر در قالب غزل سروده شده است. قالب غزل که که بیشتر مضامین عاشقانه و عارفانه را در بر می‌گیرد، با وزن و قافیۀ مشخص، علاوه بر آهنگین بودن به شاعر اجازۀ هنرنمایی بیشتری نیز می‌دهد. ساختار محدود کنندۀ قالب غزل در خلاقیت شاعر برای بیان مطلب تاثیرگذاری بسزایی دارد.

۲- برجستگی زبانی:

در ابیات این غزل، برجستگی و تصویر سازی‌هایی به کار رفته است که جلوه‌های غدیر را بیشتر نمایان می‌سازد از جمله در بیت اول که اشاره به ایستادن کاروان‌ها و اتراق کردن در کنار چشمۀ غدیر را تشبیه به خیمه و چادری کرده است که وسعتش به اندازۀ یک دشت است. در مصرع دوم همین بیت، جوشیدن چاه و پر آب شدن را ناشی از همین جمعیتی می‌داند که در کنار چشمه آرام گرفته‌اند و از آب چشمه خود را سیراب می‌کنند. در واقع چوشیدن چشمه مجاز از تابیدن دوبارۀ نور هدایت و ولایت برای جامعه بشری است که این امتداد هدایت نبوی به جوشش دوباره تعبیر شده است.

در بیت دوم، «دست خورشید» استعاره‌ از دست پیامبر (ص) است که در واقعه غدیر، دست حضرت علی (ع) را بالا برد. « «چنگ زد گیسوی تردید پریشیدن را» استعاره ای دیگر است که نشان‌دهندۀ از بین رفتن شک و تردید پس از اعلام ولایت است. به این معنا که دیگر جای هیچ شک و تردید و شبهه‌ای در انتخاب این جانشینی وجود ندارد.

در بیت سوم، شاعر با آرایۀ تشخیص به بیابان جان بخشیده است . گویا با انبوه جمعیت، بیابان نیز به تب و تاب افتاده تا آیینۀ تمام نمای این اعلام مبارک و منوّر باشد و تصویر دستهای پیوند خورده و برافراشتۀ نبوت و امامت را در برابر چشمان خلق بازتاب دهد. تا سندی محکم در حقانیّت علی(ع) باشد. و عبارت «عشق ابلاغ شد» به معنای اعلام رسمی ولایت حضرت علی (ع) است که از مردم می‌خواهد تا به عشق و علاقۀ خود نسبت به خاندان نبوت و رسالت پایبند بمانند و حضرت علی(ع) را  امام و ولیّ خود بدانند.

۳- درون مایه:

مضامین و درون مایۀ اصلی این ابیات که برگرفته از بُعد معنوی و حماسی غدیر است، تأکید بر لحظه تاریخی اعلام ولایت حضرت علی (ع) و اهمیت آن در تاریخ اسلام دارد. همچنین نقش برجستۀ پیامبر (ص) در از بین بردن تردیدها و تثبیت ولایت به وضوح نشان داده شده است. در ابیات پایانی شاعر به شادی و استقبال مردم از این اعلام، اشاره می‌کند، که با عبارت «بخٍّ بخٍّ» نشان داده شده است. این بدان معنا است که این جماعت مسلمان پیام رسالت پیامبر خدا را شنیده‌اند و به گوش یکدیگر رسانده‌اند که با تبریک و تهنیت به بیعت برخاسته‌اند. از عباراتی چون «من کنتُ…» و «علی مولاه…» که در گوش بیابان پیچیده است و از هیجان این کلمات حتی آب چشمه نیز به طرب افتاده و لرزان شده است، تمام قافله‌ها خبردار شده‌اند و هیچ بیخبری از این واقعه نیست.

شعر «دشت تا خیمه زد آهنگ خروشیدن را» از پروانه نجاتی، با بهره‌گیری از زبان شاعرانه و تصاویر استعاری، واقعه غدیر خم را به زیبایی به تصویر می‌کشد. این شعر نه تنها به بیان تاریخی این واقعه می‌پردازد، بلکه احساسات و واکنش‌های مردم را نیز به خوبی منعکس می‌کند. شاید بتوان گفت در بین اشعار زنان معاصر، این شعر از تصویرسازی‌های بیشتری برخوردار است که تاریخ و حماسه را در قالب ابیاتی هر چند کم بیان می‌کند. بعضی از شاعران زن گاه به یک بُعد از واقعه غدیر می‌پردازند، به عنوان مثال به بیانات شادباش و تبریک یا به بیانات اعلام جانشینی و یا تاکید بر امامت و ولایت دارند. مانند این نمونه ها:

بر چهره عاشقان تبسم می ریخت؛ بر آتش خشم، خصم هیزم می ریخت

از عرش نوای یاعلی می آمد؛ وقتی که خدا غدیر در خم می ریخت (نغمه مستشار نظامی، ایرنا، تیر ۱۴۰۳)

از باغ فدک مشک و عبیرم بدهید؛ عیدانه ز حضرت امیرم بدهید

من مست خم ولایت مولایم؛ یک جرعه ز چشمه غدیرم بدهید (فاطمه ناظری: همان)

ناگفته نماند که در بین شعر بانوان، شعرهایی چندسویه که به اعلام و تبریک و تاکید پرداخته باشند، سروده شده است مانند شعر غدیر فاطمه نانی زاد.

نتیجه گیری

واقعه غدیر خم، یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ اسلام، همواره الهام‌بخش شاعران و نویسندگان در طول تاریخ بوده است. این واقعه نه تنها از لحاظ دینی و اعتقادی اهمیت دارد، بلکه به عنوان نقطه‌ای محوری در فرهنگ و ادبیات شیعی جایگاهی ویژه یافته است. در میان ادیبان و شاعران، زنان شاعر معاصر نیز نقشی برجسته در بازتاب این رویداد ایفا کرده‌اند. آنان با بهره‌گیری از زبان احساس، نگاه لطیف زنانه و شناخت عمیق از معارف دینی، آثاری ماندگار در وصف غدیر خلق کرده‌اند. شاعران زن معاصر با نگاهی ویژه و زبانی پر از احساس، توانسته‌اند جلوه‌ای نو از واقعه غدیر در شعر فارسی ارائه دهند. آنان نه تنها به بازگویی وقایع تاریخی بسنده نکرده‌اند، بلکه با خلق تصاویر تازه و پیوند دادن غدیر با مفاهیم امروزی، در تداوم فرهنگ ولایی نقش مهمی ایفا کرده‌اند. شعر این شاعران، سهمی ارزشمند در ادبیات آیینی معاصر دارد و بیانگر آن است که پیام غدیر، همچنان در جان و زبان شاعران می‌تپد. از جمله شعر غدیر پروانه نجاتی که در قالب غزل به خلق تصاویری پویا و زنده پرداخته است که همۀ ابعاد غدیر از جمله اعلام جانشینی حضرت علی(ع) توسط پیامبر و تأکید و تبریک و شادباش همۀ مردم را نشان داده است. اما افسوس که این سند اثبات حقانیت امامت و ولایت حضرت علی(ع) با رحلت پیامبر(ص) در میان توده‌ای از مردم کم رنگ شد و جان کلام پیامبر را نادیده گرفته و سرنوشت جامعۀ نوپای اسلامی را به دست سقیفه سپرده و حق مسلم حضرت علی(ع) را پایمال کردند که هنوز بعد از گذر هزار و چهارصد سال شیعه به دنبال اثبات و احقاق این حق  معلوم باشد.

منابع

ارفع، فاطمه السادات، حامیان ولایت؛ رثاء بانوان شیعه در حمایت از ولایت، مجله بانوان شیعه، شماره ۳، ۱۳۸۴

حاجی زاده، مهین، پژوهش نامه علوی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۰

پایگاه تخصصی غدیر – غدیرستان، دی ماه ۱۳۹۶،  www.ghadirestan.com

خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، نشست «یک جرعه ز چشمه غدیرم بدهید»، تیر ۱۴۰۳، www.irna.ir.

طیبی، لیلا، شعر ایران، اسفند ۱۴۰۰، www.shereiran.