چکیده

با گسترش و توسعه فرهنگ اجتماعی در میان بشریت، انسانها می توانند از اشتباه، غفلت، بی اخلاقی، فقر، ظلم و ستم به ارزش هایی نظیر پیشرفت، اخلاق، عدالت، خودباوری، دموکراسی و… هدایت شوند و با اصلاح فرهنگ اجتماعی، جامعه را به رفاه و آبادانی برسانند. در نظر بسیاری از جامعه شناسان، اصلاح جامعه در گرو اصلاح فرهنگ عمومی آن می باشد و جریان ایجاد یا توسعه فرهنگ، زمانی می تواند یک جریان اصلاح گرا یا کمال بخش باشد که شناخت درست و ارزیابی دقیق، بنیادهای آن را تشکیل داده باشد. این نوشتار در پی آن است که با بررسی فشرده و گذرا، به تلاش های حضرت زهرا (س) در راستای اصلاح فرهنگ جامعه بپردازد و بیان نماید که مؤلفه هایی نظیر آگاهی بخشی به جامعه، خردورزی و تعقل، اهمیت دادن به علم و دانش های مفید، ترویج فرهنگ همدلی و دیگرخواهی، دعوت به رفتارهای شایسته، پایداری و استقامت، در سیره این بانوی بزرگ مورد تاکید قرار گرفته است.
کلید واژگان: فرهنگ، حضرت فاطمه (س)، جامعه، اصلاح

مقدمه

فرهنگ عمومی یا اجتماعی، مجموعه منسجم و نظام یافته ای از اهداف، ارزش ها، عقاید، باورها و هنجارهای متعلق به یک جامعه بزرگ، قوم یا ملت است. تلاش برای پاسخگویی به نیازهای تازه و در عین حال رفع کاستی ها در جریان فرهنگ، به ایجاد شیوه های زندگی یا فرهنگ منجر می شود و جریان ایجاد یا توسعه فرهنگ زمانی می تواند یک جریان اصلاح گرا یا کمال بخش باشد که شناخت درست و ارزیابی دقیق، بنیادهای آن را تشکیل داده باشد. در رابطه با دین اسلام، دو جهت قابل توجه و تامّل است: یکی محتوا و درون مایه آن که باورها و ارزش های متعالی را برای بشر عرضه کرده است تا با تحول در بینش و ارزش، تمام ساحات زندگی وی را تحت تاثیر قرار داده و اصلاح کند و دیگر، روش و شیوه تاثیر گذاری و درونی سازی آن باورها و ارزش ها به عنوان فرایندی که در بستر حوادث و جریان های اجتماعی شکل گرفته و در درونی ساختن مؤلفه های فرهنگ، اصول و قواعدی را رعایت کرده است. شیوه مورد سفارش اسلام در پروسه اصلاح فرهنگ، شیوه انگیزش از درون بر پایه آگاهی و انتخاب است؛ تکیه بر “حکمت” به عنوان سخنی که بیانگر حقایق روشن و انکار ناپذیر است و “موعظه” به عنوان سخن پند آموز و خیرخواهانه، و “جدال احسن” به عنوان سخنی که موانع ذهنی مخاطب را به چالش می کشد { اشاره به آیه ادع الی سبیل ربک بالحکمه و اموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن؛ نحل، آیه ۱۲۵} بیانگر این واقعیت است که دعوت باید عقل و قلب مخاطب را تحت تاثیر قرار داده و باورمند سازد، امری که بستر انتخاب آگاهانه را فراهم می کند.
تاکید اسلام بر عقلانیت و آزادی انسان در قبال پذیرش یا عدم پذیرش کلیت دین {لا اکراه فی الدین؛ بقره، ۲۵۶} و نیز ماهیت آموزه ها و دستورات، که همواره نخست ارزش ها و الزامات را به باورها مستند می کند و سپس باورها رابه انتخاب عقلانی انسان وا می گذارد، همین واقعیت را تاکید و تایید می نماید. در برابر این روش سه شیوه و روش دیگر وجود دارد؛ روش تحمیل که در آن اختیار و اراده نقشی ندارد و انسان زیر فشار نیروی بیرونی مقهور شده و در برابر فرهنگ تازه تن می دهد، روش اغفال و تخدیر که در آن تغییر و تحول نه بر بنیاد آگاهی که در بستر نادانی و بی خبری شکل می گیرد، روش تحریک احساس که نیروی محرک اما ناپایدار و فاقد شعور درونی، ابزار تحقق اهداف قرار می گیرد. بنابراین شیوه خود انگیزی نه به عنوان یک شیوه اضطراری بلکه تنها روش مناسب و معقول برای اصلاح مؤلفه های گوناگون و لایه های مختلف فرهنگ است. (سید موسی صدر، قرآن و شیوه اصلاح فرهنگ، پژوهشهای قرآنی، شماره ۵۴و ۵۵، ۱۳۸۷) در راستای تلاش های پیامبر (ص) در جهت اصلاح فرهنگ جامعه نوپای اسلامی، حضرت زهرا (س)، هم در زمان حیات پدر و هم بعد از رحلت ایشان، در این زمینه فعالیت های بسیاری داشتند. که در ادامه مقاله سعی شده است برخی از این راهکارها و اصول، در سیره این بانوی بزرگ مورد بررسی قرار گیرد.
آگاهی بخشی به جامعه، دعوت به خردورزی و عقل گرایی

عقلانیت –بکارگیری عقل در امور دینی و دنیوی- یکی از مهمترین شاخصه های توسعه یافتگی است؛ دعوت های مکرر قرآن و فرا خواندن انسانها به تعقل و خردورزی و از سوی دیگر نکوهش غافلان، نشان از اهمیت این مطلب دارد، “انما یتذکر اولوالالباب” که در قرآن کریم شانزده بار تکرار شده، ویژگی افرادی است که خردمندند، آگاه هستند و از عقل و درک بالایی برخوردارند. (برگرفته از جمعی از اندیشمندان، قرآن و توسعه فرهنگی ۲، ص ۴۵-۴۶) در واقع، انسان های شایسته همواره با محاسبات دقیق عقلی و سنجش های فکری کار می کنند و در هر اقدام و برنامه ریزی، شناخت های عقلانی را ملاک و معیار قرار می دهند. اهل خرافات نیستند، نسنجیده و بدون ارزیابی به کاری دست نمی زنند و نظری را رد یا قبول نمی کنند. در پرتو این عقل گرایی، می توانند ازفرصت ها و منابع و سرمایه ها درست و به موقع استفاده کنند. خردورزی به عنوان یکی از راهبردهای اساسی در مواجهه با چالش های فرهنگی، باورها و سنت های غلط اجتماعی می باشد، به تعبیر دیگر تقلید و تبعیت در ساحت فرهنگ، اقدامی غیر ممکن است. از سوی دیگر آگاهی به زمان و شناخت جامعه و جریانات مختلف، و روشنگری در این زمینه برای توده های مردم، از وظایف هر مسلمان آگاه و معتقد می باشد، حضرت زهرا (س) در سخنان خود مردم را به خردورزی دعوت نموده، با دلیل و برهان و شواهد منطقی سعی می نمودند جامعه را به درک بالاتری از حقایق برسانند؛ اوج این منطق، عقلانیت و آگاهی بخشی را می توان در خطبه ای که آن حضرت در مسجد مدینه ایراد نمودند مشاهده کرد، حضرت زهرا (س) در آن روز در مسجد پیامبر (ص) راه را برای همه روشن ساخت و همان گونه که خود فرمود، حجت را بر همه تمام نمود. پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) و جریان سقیفه و فراموش نمودن واقعه غدیر، لازم بود شخصیتی، ارزش های فراموش شده را به یاد ها آورد، بانوی بزرگ اسلام و دختر گرامی پیامبر (ص) تمام توان خود را برای آگاهی بخشی جامعه به کار بستند، در مدینه پیچید که دختر پیامبر (ص) می خواهد با مردم سخن بگوید. مردم گویی چند برابر گنجایش مسجد پیامبر (ص) در مسجد و اطراف آن گرد آمدند تا سخنان فاطمه را بشنوند… ایشان حقایق وحی را برا ی مردم بازگو کرد و آموزه های دین را متذکر شد و برای بیداریِ همیشگی بیداری طلبان تاریخ، و نشان دادن ماهیت اسلامی حاکمیت عدالت و تربیت به پا خواست. ( برگرفته از حکیمی، محمدرضا، فاطمیات، صص ۱۵- ۲۵)
در این راستا و در جریان فدک -که هدیه و بخشش پیامبر بر حضرت فاطمه (س) بود و منافقان صدر اسلام با دروغ پردازی آن را غصب کرده بودند- روزی آن حضرت نزد ابوبکر رفت و او را از عمل زشت غصب فدک، بر حذر داشت و در پاسخ خلیفه که او را شایسته ارث نمی دانست، فرمود ای ابوبکر! هرگاه تو بمیری چه کسی از تو ارث می برد؟ او گفت زن و فرزندانم. حضرت زهرا (س) فرمود پس چه شده که من نمی توانم ارث ببرم. ( کشف الغمه، ج ۱، ص ۴۷۷، به نقل از پاک نیا، تبریزی، عبدالکریم، ویژگی های تبلیغی حضرت فاطمه (ع)، ۱۳۹۶) و در سخنان دیگری با تکیه بر دلایل روشن قرآنی و در مباحثه ای علمی ثابت کردند که اگرچه فدک ارث باشد، حق ایشان است. در این زمینه ایشان به غاصبان فدک می گوید: چرا دلیل و بیّنه در مورد فدک از من نمی خواهید؟ ( نهج الحیاه، ح ۱۵۸، نقل از نیلی پور، فرهنگ فاطمیه، ص ۴۰) همچنین در اجتماع بزرگ مردم مدینه اذهان عمومی را به چالش کشیده و می گوید: می بینم که به تن آسایی خو کرده اید… و با رفاه و آسایش خلوت کرده اید، از سختی زندگی به راحتی و خوشگذرانی رسیده اید، به همین جهت آن چه را حفظ کرده بودید از دست دادید. پس از استقرار اسلام و شکست شرک، و استحکام پایه های دین، چه شد که سرگردان شدید و حقیقت (واقعه غدیر) را کتمان کردید؟ شما پیشوای شایسته و امام خود را کنار گذاشتید… (حکیمی، محمدرضا، فاطمیات، ص۳۶) به خدا سوگند! اگر پای در میان می نهادند، و علی را در کاری که پیامبر (ص) به عهده او نهاد می گذاردند، آسان آن را به راه راست می برد و حق هر یک را به آنها می سپرد… اگر چنین می کردند درهای رحمت از زمین و آسمان بر روی آنان می گشود اما نکردند… اکنون لختی بپایند و چه خونها بریزد. ( شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا (س)، ص ۱۶۷) در حقیقت، آن روزها که علی (ع) نباید دست به شمشیر می برد، فاطمه (س) از سخن، شمشیری ساخت -آتش بیان و حق نشان- که هم خونی ریخته نشد و هم حقیقت را آشکار ساخت. تلاش های ایشان در این مسیر به گواهی تاریخ بسیار است که به عنوان نمونه می توان از خطبه ایشان در جمع زنان مهاجر و انصار، سخنان ایشان با دختر طلحه، اسماء بنت عمیس، ام سلمه و… یاد کرد.

اهمیت دادن به علم و دانش های مفید

یک اندیشه، بینش و فرهنگ زمانی می تواند در اصلاح فرهنگ و برتری دادن افکار عمومی تاثیر داشته باشد که بتواند انتشار یابد و به دست دیگران برسد؛ از ارزش های مهم اسلامی، فراگیری علم و دانش و تلاش برای کسب معرفت و گسترش این فرهنگ، در بین دیگران است. بانوی بزرگ اسلام که پرورش یافته مکتب پیامبر (ص) بود و از علم، آگاهی و معرفت بالایی برخوردار بود، در مدت عمر کوتاه خود همواره مورد مراجعه مردم، و در امور مختلف اجتماعی نقش داشت، تاکیدهای مداوم پیامبر (ص) در گفتار و رفتار، به علاوه شایستگی حضرت زهرا (س) در این زمینه، سببب شد تا ایشان مورد مراجعه مردم باشند، چنان که منزل ایشان پایگاه و پناهگاهی برای مردم بود. علاوه بر زنان همسایه، دیگر بانوان مدینه نیز به منزلش می آمدند و برای کسب معارف و مطالب علمی به خدمت ایشان می رسیدند. در نظر حضرت زهرا (س) _که با علوم و تفسیر قرآن و احادیث پیامبر (ص) آشنایی کامل داشت_ علم و آگاهی های مفید از جایگاه و ارزش والایی برخوردار بود، نقل است که روزی شخصی وارد منزل ایشان شد و عرض کرد: ای دختر رسول خدا (ص) آیا پیامبر اسلام یادگاری نزد شما دارد که به عنوان هدیه و تحفه عنایت فرمایید؟ فاطمه (س) به کنیزی که در حضورش بود فرمود آن ابریشینه را بیاور. اما کنیز آن را پیدا نکرد، فاطمه بسیار ناراحت شد و فرمود سعی کن آن را پیدا کنی چرا که ارزش این نوشته علمی از نظر من به منزله حسن و حسین می باشد، پس با تلاش و جستجوی بیشتر پیدا شد پارچه ای بود که در غلاف مخصوص خویش قرار گرفته بود… (نهج الحیاه، ص ۲۲۵، برگرفته از نیلی پور، مهدی، فرهنگ فاطمیه، ص ۸۱)
از امام حسن عسکری (ع) نقل شده که زنی نزد حضرت فاطمه (س) آمد و گفت مادر ناتوانی دارم که درباره نماز سؤالاتی دارد مرا فرستاده تا از شما بپرسم. حضرت پاسخ سؤال آن زن را داد، آن زن دوباره سؤال کرد و همین طور ادامه یافت تا اینکه ده بار سؤال از وی و پاسخ از حضرت (س) تکرار شد. آن زن از کثرت پرسش های خود شرمنده شد و گفت ای دختر رسول خدا من شما را در سختی نیفکنده باشم؟ حضرت فرمود هر پرسشی که داری مطرح کن، به من برا ی پاسخ گویی به هر سؤال اجر زیادی داده خواهد شد… (بحارالانوار، ج ۲، ص ۳٫ ح ۳، برگرفته از حسینیان قمی، مهدی، زخم خورشید، ص ۲۸۸) ایشان دانش و معارف الهی را به خوبی در تحلیل و تفسیر قرآن به کار می بردند، راویان بسیاری از فاطمه (س) حدیث نقل کرده اند، مانند ابو ایوب انصاری، ابوسعید خدری، اسماء بنت عمیس، ام کلثوم دختر علی (ع)، جابربن عبدالله انصاری، سلمان فارسی ، عبدالله بن عباس و… (مسند فاطمه الزهرا (ع)، صص ۶۷۱- ۶۵۸، برگرفته از موسوی، علی اصغر، فاطمه (ع) مادر تمام خوبی ها)

ترویج فرهنگ همدلی و دیگر خواهی

در نگاه اجتماعی، دیگر خواهی از مبانی رشد جامعه است؛ جامعه می تواند در برخی موارد، مشوّق افراد برای نادیده گرفتن منافع شخصی به نفع اجتماع بزرگ تر باشد و یا بالعکس، آنها را در مسیری هدایت کند که نفع شخصی را به عنوان تنها مبنای تشخیص خود در نظر گیرند. در این شیوه از اندیشه که تا اندازه زیادی متاثر از مکانیسم های روان شناختی همدلی و همدردی است، مردم ارزش های اخلاقی لازم برای زندگی اجتماعی را می آموزند و آن را متجلی می سازند. در آموزه های اسلام انسان ها از خود خواهی و تنها به خود اندیشیدن نهی شده و به دگر خواهی دعوت می شود؛ از مهمترین و بزرگترین معضلات اجتماعی که همواره دامنگیر انسان بوده است مشکل فاصله طبقاتی و شکاف بین مردم یک جامعه است، یکی از اهداف اسلام از بین بردن اختلافات غیر عادلانه ای است که در جامعه به وجود آمده است، احادیث بی شماری که به انفاق، احسان، صدقه، وقف، ایثار و امثال این رفتارها دعوت می کند، در حقیقت دعوت انسان به تربیت جدیدی است که در آن دگر خواهی بر جای خودخواهی نشسته است. در سوره هل اتی، خانواده حضرت زهرا (س) به عنوان کامل ترین ترین مصداق این اندیشه، معرفی شده اند “و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا” ( انسان_ آیه ۸) امام صادق (ع) در تفسیر این آیه بیان می نماید که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در زمان کودکی بیمار شدند؛ علی (ع) نذر کرد تا سه روز روزه بگیرد، حضرت فاطمه (س) و دو کودک نیز چنین گفتند. علی (ع) از همسایه یهودی خود به نام شمعون، مقداری پشم گرفت تا دختر پیامبر (ص) آن را بریسد، در برابر سه پیمانه جو،… آن حضرت با یک پیمانه از آن جو، پنج گرده نان پخت. سفره را پهن کردند که بینوایی بر درِ خانه آمد و گفت: سلام بر شما ای خاندان محمد (ص)! از آنچه می خورید به من هم بدهید… آن شب همگی گرسنه خوابیدند. روز بعد هنگام افطار، غذای خود را به یتیم بخشیدند و روز سوم به اسیری از اسیرانِ مشرکین. روز بعد روزه نبودند ولی هیچ چیز نداشتند… در این هنگام جبرئیل فرود آمد و آیات سوره ” هل اتی” را آورد… (برگرفته از حکیمی محمدرضا، حکیمی محمد، حکیمی، علی، الحیات، ج ۸، ص ۳۸۶)
شخصیت حضرت زهرا (س) نمونه بارز انسانی است که زندگی اش را برای دیگران می خواهد و اهتمام بسیاری به انجام امور مردم دارد؛ از پدر بزرگوارش آموخته که مسلمان نیست کسی که به امور مردم همت نگمارد، ایشان درآمد ناشی از فدک، و پشم ریسی را میان تهیدستان بنی هاشم و مهاجران تقسیم می کرد، تا جایی که گاهی اوقات خود گرسنه می ماند و غذایش را به نیازمندان می بخشید. (موسوی، سید علی اصغر، فاطمه علیها السلام مادر تمام خوبی ها، ص ۱۱۴) نمونه های بسیاری از ایثار و بخشش های آن حضرت در طول زندگی شان را تاریخ ذکر کرده است. فاطمه (س) همواره در سختی ها و ناملایمات زندگی، یار و مددکار مردم بود و در رسیدگی به مشکلات آنان کوتاهی نداشت، تا جایی که از عوامل معنوی همچون دعا برای مردم نیز غافل نبود؛ امام حسن مجتبی (ع) نقل می کند که مادرم فاطمه (س) شب جمعه در محراب عبادت ایستاده بود، نماز می گذارد و مردان وزنان مؤمن را نام می برد و دعایشان می کرد، تا هنگامی که فجرطلوع کرد. از مادر پرسیدم چرا برای خود دعا نمی کنی؟ پاسخ داد پسرم! اول همسایه بعد خانواده. {الجار ثم الدار} ( بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۱، ح ۳، به نقل از حسینیان قمی، مهدی، زخم خورشید، ص ۳۱)
احساس دیگر گزینی و نوع دوستی مانند دیگر غرایز، تربیت پذیر است و با مهار کردن و کنترل خودخواهی ها و لذت جویی های افراطی شکوفا می شود، به ویژه با توجه به آثار معنوی و خدایی آن، این گرایش ها در درون انسان افزایش می یابد و به جایی می رسد که انسان همواره به دیگران می اندیشد و نسبت به چگونگی زندگی آنها احساس تعهد می کند و از شادی و آسایش آنان شاد می گردد. (حکیمی، محمدرضا، حکیمی، محمد، حکیمی، علی، الحیات، ج ۸، ص ۳۹۳) اسماء بنت عمیس می گوید که در لحظه های پایانی عمر حضرت زهرا (س) متوجه آن حضرت بودم، ابتدا غسل نموده و لباسها را عوض کرد و در خانه مشغول راز و نیاز با خدا شد. جلو رفتم، فاطمه (س) را دیدم که رو به قبله نشسته و دستها را به سوی آسمان برآورده و می گوید: پروردگارا! به حق محمد (ص) و اشتیاقی که به دیدار من داشت، و به علی (ع) و اندوهش بر من، و به گریه های حسن و حسین (ع) در فراق من، … از تو می خواهم که بر گناهکاران امت محمد (ص) ترحم فرمایی و آنها را به بهشت وارد کنی. (برگرفته از نیلی پور، فرهنگ فاطمیه، ص ۵۲۸)

احیایِ ارزشها و دعوت به رفتارهای شایسته

ارزشها و شرایط فرهنگی نقش به سزایی در تقویت نهادهای مردم سالار و ارتقاء عدالت اجتماعی دارد؛ ارزشهایی همچون تاکید بر آینده نگری، اهمیت به پیشرفت، شایسته سالاری و… نقش مهم در توسعه جوامع ایفا می کند. یک فرهنگ آینده نگر، تحصیلات و آموزش و دین را کلید پیشرفت، شایستگان را لایق ارتقاء و اعتماد را زیربنای اجتماع، اصول اخلاقی را سخت گیرانه تاکید می کند و عدالت را برای همه می داند. (لارنس هریسون، ساموئل هانتینگتون، اهمیت فرهنگ، ص ۱۱) ا
هنگامی که اهل ایمان، به احیای نیکی ها و جلوگیری از زشتی ها اهتمام ورزند جامعه ای سالم و به دور از آلودگی و نگرانی خواهند داشت و حقوق انسانها در چنین جامعه ای ضایع نخواهد گشت. حضرت فاطمه (س) در خطبه معروف مسجد مدینه بیان می دارد که خداوند امر به معروف را برای اصلاح مردم قرار داده است. {فرض الله… والامر بالمعروف مصلحه للعامه} ( طباطبایی میرجهانی، محمد حسن، جنّه العاصمه، ص ۶۲۲) در زمانی که از علی (ع) به عنوان شایسته ترین فرد، مقام خلافت و مدیریت جامعه گرفته شده بود، ایشان در خطبه ای که برای زنان مدینه ایراد فرمود بعد از حمد و ثنای الهی بیان داشت: وای بر دوستداران دنیا! چرا نگذاشتند حق در مرکز خود بماند و خلافت بر پایه های نبوت بچرخد؛ آنان خلافت را از خانه ای که جبرئیل در آن نازل می شد به جای دیگر بردند و حق را از علی (ع) که به مسائل دین و سیاست آگاه بود، گرفتند. اگر پای در میان می نهادند، و علی (ع) را در کاری که پیامبر (ص) به عهده او نهاد می گذاردند، آسان آن را به راه راست می برد و حق هر یک را می داد… اگر چنین می کردند درهای رحمت از زمین و آسمان بر روی آنان می گشود اما نکردند. ( شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا (س)، ص ۱۶۷)

پایداری و استقامت در مسیر اصلاح فرهنگ

فرهنگ مهمترین وسیله و ابزار حفظ یک جامعه یا پایدارترین وجه آن است، از این رو تغییرات و اصلاح آن نیز در طول زمان و به آهستگی صورت می گیرد. روش اصلاح گرایانه اسلام، مبتنی بر حرکت از عمق به سطح و ایجاد تغییر از بنیادها و زیر بناها به سمت لایه های رویین است. تعالی فکر و اخلاق از یک سو، خود به صورت مستقیم به معنای اصلاح بخش بنیادین فرهنگ، یعنی باورها و ارزش هاست و از سوی دیگر منجر به اصلاح لایه های دیگر فرهنگ مانند سنت ها، هنر و نمادها و… می گردد.” اسلام در درمان سنت های غلط جاهلی از اصلاح خود سنت ها آغاز نکرد، زیرا آنها بر مبانی و ریشه های فاسد عقیدتی استوار بودند بلکه بینش صحیح اسلام را جایگزین کرد. در حقیقت تا زمانی که این مشکل، حل نشود هیچ تهذیب نفس و اصلاح اجتماعی رخ نخواهد داد” ( سید قطب، فی ظلال القرآن، ج ۲، ص ۹۷۳، برگرفته از سید موسی صدر، قرآن و شیوه اصلاح فرهنگ، ۱۳۸۷)
حضرت زهرا (س) الگوی مقاومت و پایداری در مسیر ارزشها، اخلاق و اعتقادات است، چرا که مسیر اصلاح فرهنگ جامعه با مدارا، صبر و پایداری امکان پذیر است، در زیارت آن بانوی بزرگ خطاب به ایشان آمده است “السلام علیک یا ممتحنه امتحنک الله الذی خلقک قبل ان یخلقک فوجدک لماامتنحنک صابره”. از همان دوران کودکی و در شرایط سخت محاصره اقتصادی در شعب ابی طالب، در دوران هجرت از مکه به مدینه، درایام جنگ و… پایداری و استقامت فوق العاده ایشان را تاریخ آورده است، تلاش هایی که در مسیر هدایت و آموزش افراد جامعه متحمل می شدند و با بردباری و استقامت به تقویت باورها و ارزش ها همت می گماردند که به عنوان نمونه به روایتی از امام حسن عسکری (ع) بسنده می کنیم: دو زن در یکی از مباحث دینی با هم اختلاف پیدا کرده بودند، یکی از آن دو مؤمنه و دیگری مخالف با اسلام بود، و برای حل اختلاف نزد حضرت زهرا (س) آمدند. حضرت با صبر و بردباری بسیار، به زن مسلمان در گفتن دلایل و ادله خود علیه طرف مخالف، کمک نمود تا اینکه توانست مطالب حق خود را اثبات کند، و از این جهت به شدت خوشحال شد. فاطمه (س) فرمود خشنودی فرشتگان از این پیروزی، بیش از خشنودی تو می باشد. ( نیلی پور، فرهنگ فاطمیه، ص ۱۰۴)

منابع

پاک نیا تبریزی، عبدالکریم، ویژگی های تبلیغی حضرت فاطمه (ع)، پایگاه تخصصی مجلات نور، شماره ۲۲۴، بهمن و اسفند ۱۳۹۶
حسینیان، مهدی، زخم خورشید، کاوشی در زندگی حضرت زهرا (س)، امیر کبیر، چاپ دوم، تهران، ۱۳۹۰
حکیمی، محمدرضا، فاطمیات، برگرفته از آثار، دلیل ما، چاپ چهارم، قم، ۱۳۹۱
حکیمی، محمدرضا، حکیمی، محمد، حکیمی، علی، دایره المعارف الحیات، انتشارات دلیل ما، چاپ دوم، قم، ۱۳۸۹
جمعی از اندیشمندان، قرآن و توسعه فرهنگی ج ۲( همراه با مقالات همایش قرآن و روابط بین الملل)، فرهنگ مشرق زمین، تهران ۱۳۸۴
سید موسی صدر، قرآن و شیوه اصلاح فرهنگ، ویژه نامه قرآن و مهندسی فرهنگی، پرتال جامع علوم انسانی، شماره ۵۴ و ۵۵، ۱۳۸۷
شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا (س)، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجاه و ششم، تهران، ۱۳۸۷
طباطبایی میرجهانی اصفهانی، سید محمدحسن، جنّه العاصمه، در تاریخ ولادت و حالات حضرت فاطمه (س)، نسیم کوثر، چاپ دوم، قم، ۱۳۹۱
لارنس هریسون، ساموئل هانتینگتون، اهمیت فرهنگ، ترجمه: انجمن توسعه مدیریت ایران، امیرکبیر، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۳
ملکیان، مصطفی، روشن فکری: نمایندگی فرهنگی یا داوری فرهنگی! آرمان، شماره ۱۲۰۷، ۱۷/۶/۱۳۸۸
موسوی، سید علی اصغر، فاطمه علیهاالسلام مادر تمام خوبی ها، انتشارات هاوژین، چاپ اول، مازندران، ۱۳۹۴
نیلی پور، مهدی، فرهنگ فاطمیه، الفیای شخصیتی حضرت زهرا (س)، مرکز فرهنگی شهید مدرّس، چاپ دوم، اصفهان، ۱۳۸۲