سلام بر بقیع
سلام بر احیا کننده فقه جعفری
سلام بر آن امامی که نفوذ فکر و اندیشه های بلند و روشنگرش هنوز که هنوز است گوش تاریخ را پر می کند و هیچ اندیشه و علمی قدرت پیشی گرفتن بر او را ندارد.

(اصل مقاله به قلم محمد حسین توانایی در کتاب: مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، تالیف جمعی از نویسندگان، به کوشش احمد پاکتچی، انتشارات دانشگاه امام صادق، تهران، ۱۳۹۱. از صفحه ۴۹۳ تا ۵۰۴)
در این مقاله به بررسی و مقایسه بین روانشناسی علمی و روانشناسی اسلامی به ویژه از دیدگاه امام صادق (ع) پرداخته می شود. نویسنده بر این باور است که روش مطالعات روانشناسی از دیدگاه امام صادق (ع) مرحله ای پیشرفت تر است زیرا بر روش های مطالعات روانشناسی علمی گزینه ای ویژه و علاوه تر از مشاهده ، آزمایش و آزمون ها می افزاید. او بر این باور است که مکتب امام صادق (ع) جامع بوده و به همه ابعاد وجودی انسان توجه دارد.
در بخش ابتدایی مقاله چنین آمده است:
روانشناسان به مطالعه رفتار جانداران از جمله انسان می پردازند، روانشناسی علی رغم عنوان, به مسئله روح و روان توجه چندانی ندارد، زیرا با روش مطالعاتی این علم یعنی مشاهده، آزمایش ، زمینه یابی، آزمون ها و شرح حال ها قابل اندازه گیری نیست. در این نوع مطالعه حتی به روان و روح آن طور که مورد نظر قدما و فلاسفه (علم النفس) بوده، نیز توجهی نشده است.
برخی از کتاب های روانشناسی اعتقاد به روح را صرفا یک امر باستانی و تاریخی در نظر می گیرد. صاحبان این دیدگاه اعتقادشان بر این بود که ارواح از طریق خدایان به درون کالبدها حلول می یابند، و باعث زندگی و تحرک و پویایی می شوند و مفارقت و جدایی از کالبد سبب مرگ و نیستی می گردد. این تفکر تا قرون متمادی غالب بود و تنها در یک دوره آن هم در زمان نوابغ یونان مانند افلاطون و ارسطو جنبه منطقی و تا حدودی علمی گرفت که به زودی به زوال گرایید. برخی دیگر از مولفین نیز روح را یکی از خدایان افسانه ای یونان یاد می کنند که در ابتدا فناپذیر بوده و آنگاه در زمره خدایان درآمده و جاودانه گردیده است. با دیدگاه های مطرح شده روح الهی انکار و در علوم روانشناسی به علوم حیوانی و زیستی تنزل می یابد.
در این تصویر انسان ها یا حیواناتی پیچیده ترند که با توسعه همان علوم حیوانی و زیستی می توان به شناخت قوانین حاکم بر آنها و رفتارشان دست یافت و یا اینکه هر انسانی دنیایی جداگانه و منحصر به فرد داشته که نمی توان با بررسی نمونه و یا نمونه هایی به کشف مکانیسم و قوانین حاکم بر آنها به قانونی فراگیر نسبت به دیگر انسان ها دست یافت.
علم روانشناسی نقش و تاثیر عوامل مافوق مادی در سرنوشت انسان و پدیده های انسانی را به کلی نفی نموده، از آنها به عنوان نیروهای مرموز پنهانی یاد می کند و هیچ گونه توضیحی درباره مرگ و زندگی پس از آن ندارد.
از دیدگاه نویسنده مقاله، مطالعات روانشناسی بر اساس تعالیم قرآن و امام صادق (ع)، روشی جامع است که به همه ی ابعاد انسان به صورت یکپارچه نظر دارد. در این روش روح و روان به عنوان یکی از نشانه های آفریدگار جهان مورد بررسی قرار گرفته و در عین حال از یافته های قطعی در علم روانشناسی نوین نیز غفلت نمی کند.
نویسنده معتقد است که در قرآن و تعالیم امام صادق(ع)، روح انسان موجودی مستقل از بدن و مجرد است‌. امام (ع) در تفسیر آیه ی «نفحت فیه من روحی» مراحل آفرینش را به تفکیک بیان می کند و می فرماید: خداوند فرشته ای را مامور کرده تا در آدم بدمد. نه اینکه از قدرت خدا کم شود. بلکه روح از قدرت خداست.
روانشناسان به مراحل رشد انسان و نیازهای بدنی، اجتماعی و فردی بدون توجه به نحوه برخورد و کنترل تظاهرات و رفتارهای ناشی از هر مرحله توجه می کنند. اما در تعالیم امام صادق (ع) همه ی مراحل رشد مورد توجه قرار گرفته و هشدارها و مراقبه های لازم در هر مرحله ارائه شده است.
امام صادق (ع) سن بلوغ را ۱۸ سال معرفی می کنند و به تفسیر بلوغ «اشد و استوی» اشاره می کند. ایشان به تحولات بدنی یا به تغییرات ظاهری که در رخسار و اندام پدید می آید اشاره می کند.
امام صادق (ع) به مفضل فرمود: موقعی که طفل بالغ می شود اگر پسر باشد در صورتش موی می روید… و اگر دختر باشد، رخسارش همچنان پاک و بدون مو باقی می ماند.
در ادامه به مراقبت های دوران بلوغ و کنترل رفتارهای جنسی با الهام از آیه ۵۸ سوره نور اشاره می شود‌. اجازه گرفتن کودکانی که به سن بلوغ نرسیده و در مرحله تمیز خوب و بد هستند در سه نوبت برای ورود به اتاق والدین قبل از نماز صبح، هنگام استراحت ظهرگاهی و بعد از نماز مغرب و عشا‌.
از مجموعه ی روایات این گونه برداشت می شود که امام صادق (ع) والدین را به مراقبت از رفتارهای جنسی کودکان و بلوغ زودرس توجه و هشدار داده که والدین مراقب باشند که فرزندانشان در اثر عدم توازن جنسی و بلوغ عقلی به انحراف کشیده نشوند.
نویسنده یادآور می شود که امام صادق(ع) در مراحل تربیتی کودک به تمام نیازهای کودک به ویژه آموزش و بازی بسیار اهمیت داده است. فرزند خود را ۷ سال رها کن تا بازی کند. ۷ سال دوم به تادیب او بپرداز. و در ۷ سال سوم تحت مراقبتش بدار.

امام صادق (ع) بر تدریجی بودن آموزش های مذهبی و زمینه سازی به منظور آشنایی و عمل به تکلیف دینی تاکید جدی دارند. به عنوان نمونه می فرمایند: وقتی کودک به سن ۳ سالگی رسید به او امر کن ۷ بار «لا اله الا الله» بگوید وقتی به سن ۳ سال و ۷ ماه و ۲۰ روز رسید به او بگو ۷ بار «محمد رسول الله» را به زبان بیاورد.

پس از آن در ۴ سالگی به او بگو ۷ بار «صلی الله علیه و آله» را تکرار کند و در ۶ سالگی وقتی چپ و راست را تشخیص داد به او بگو رکوع و سجود و مراتب آن را به جای آورد و در سن ۷ سالگی زمینه وضو گرفتن را برای او فراهم کن.
در بخش پایانی مقاله نویسنده تاکید می کند که امام صادق (ع) به مراحل رشد و تحول شخصیت انسان بسیار اهمیت داده است.
رشد جسمی و روحی و روانی همراه هم در نظر گرفته می شود .
انسان به تدریج مراحل رشد را از کودکی و نوجوانی و بلوغ طی کند که نقطه عطف آدمی در روانشناسی است. امیال و گرایش هر کدام انسان را به سویی می کشاند، و غالبا تعارض بین آنها ایجاد می شود و در چنین وضعیتی روانشناسان گفته اند انسان به دنبال میلی می رود که به مرحله هیجان رسیده، یا در اثر تکرار به اشباع رسیده، و یا در اثر تبلیغات فراوان مورد توجه قرار گرفته است.
در مطالعات روانشناسی بر اساس مکتب امام صادق (ع) معیارهای یاد شده توسط روانشناسان در مورد انسان های منفعل مصداق می یابد، اما در خصوص انسان های فعال معیار ترجیح متفاوت است. امیال در نظر آنان نقش ابزاری داشته و در خدمت انسان بوده تا زمینه رشد و تکامل او را فراهم سازد.
امام صادق (ع) فرمود: نفس را با هوس هایش رها مکن که هوای نفس موجب هلاکت آن می شود. و واگذشتن نفس با هوسش مایه درد و رنج است. و بازداشتن نفس از هوا و هوس باعث درمان آن است.
معیار مطالعات و تحقیقات روانشناسان شواهد تجربی و مشاهدات رفتاری است. در حالی که در روانشناسی بر اساس مکتب امام صادق (ع) نیت ، قصد و انگیزه الهی در پاکیزگی نهاد و جهت دهی به عمل مهم است. در ادامه نگارنده روایاتی در تایید این مطلب نقل می کند. از آن جمله اینکه در کلام امام صادق (ع) نیت پاک عامل جاودانگی بهشتیان و نیت ناپاک عامل جاودانگی دوزخیان در جهنم است.
امام صادق (ع) برتری نیت را نسبت به عمل ترجیح می دهد زیرا عمل گاهی با ریا و خودنمایی همراه می شود.
حضرت نیت راست و درست را عامل سالم داشتن دل از وسوسه های شیطانی می داند. نیت درست عامل افزایش رزق و روزی و توفیق در انجام امور است. نیت در این بحث اگر به معنای اراده و انگیزه یا به معنا قصد الهی در انجام کار باشد نشان می دهد که امام صادق (ع) هم به بخش مسائل روحی و روانی انسان که آثار مشهود دارد، توجه کرده و هم به بعدی از شخصیت که برای برخی از روانشناسان ناشناخته بوده، یعنی همان نیت و اخلاص که با هیچ ابزار آزمایشگاهی قابل سنجش و اندازه گیری نیست، اهمیت داده است.